Rituelen en verwerking

Bij het thema

door Annelieke Drogendijk – leesduur 4 minuten

Niemand kan zonder rituelen. Ze zijn – in verschillende vormen – aanwezig in ieders leven en cultuur. Rituelen kunnen hard zijn, zoals de inauguratierituelen die bij ontgroeningen elk jaar weer plaatsvinden. Maar ze zijn ook steunend en richtinggevend. Als het goed is markeren ze een periode met alle bijbehorende herinneringen, zoals een goed geregelde en liefdevolle uitvaart voor een naaste dat ook doet.

 

Oorverdovende stilte
Voor iedereen is de individuele betekenis van en de emotie bij een ritueel anders. Voor mij is op 4 mei de stilte in dit kleine land vol reuring, lawaai en mensen elk jaar weer een dwingend moment om te reflecteren.

Maar één van de meest indrukwekkende stiltes die ik in mijn leven meemaakte, was tijdens de eerste repatriëring van de slachtoffers van de MH17-ramp vanuit Oekraïne. In mijn toenmalige functie stond ik nabestaanden van MH17 ook in de eerste weken na de ramp bij. Na een week van grote onzekerheid, niet slapen en gebrek aan informatie stonden zij op een snikhete zomerse dag in de hangar op Vliegbasis Eindhoven. De vliegtuigen landden en met donderend geraas zetten zij zich neer voor de hangaar. Precies om 16.00 uur zetten zij hun motoren uit. Een oorverdovende stilte… Toen de hoorbare ontlading bij de nabestaanden, daarna de de-escalerende tred van de militairen die de kisten het vliegtuig uitdroegen. De eerste overleden naasten ‘kwamen thuis’. Werd daarmee een begin gemaakt met de verwerking van deze nationale ramp?

Impact van oorlog
Dit nummer van Onderzoek uitgelicht heeft als thema rituelen en verwerking. Het geeft een inkijkje in de werking van rituelen en de rol die ze kunnen spelen bij verwerking. Wat zijn rituelen? Wat betekenen ze voor mensen en samenlevingen? En helpen ze bij verwerking van schokkende gebeurtenissen?

De psychologen Bertine Verloop en Trudy Mooren gaan in op de bijdrage van herdenkingsrituelen aan individuele rouw- en traumaverwerking. Hier is nog maar weinig wetenschappelijk onderzoek naar gedaan. In opdracht van het Nationaal Comité 4 en 5 mei en Arq Psychotrauma Expertgroep doen Verloop en Mooren een verkennende studie. Met verschillende getroffenen – waaronder veteranen, tweede generatie oorlogsgetroffenen en recente vluchtelingen – spraken ze over de betekenis en impact van verschillende soorten herdenkingsrituelen. Ze maken ons deelgenoot van deze gesprekken en de eerste inzichten die hun voorstudie opleverde.

In de daaropvolgende column laat Erwin Kamp, hoofd van de Dienst Humanistisch Geestelijke Verzorging bij Defensie, zien dat het binnen een organisatie als Defensie cruciaal is om niet alleen fysieke maar ook ‘morele verwondingen’ te onderkennen en te behandelen. Hij stelt dat rituelen een goed instrument zijn om militairen te helpen met schokkende ervaringen om te gaan.

 

Strafrecht als ritueel
Natuurlijk zijn rituelen al sinds jaar en dag onderwerp van studie voor antropologen, sociologen en psychologen. Sofia Stolk bespreekt een publicatie van the grand old man van dit interdisciplinaire vakgebied: Ronald Grimes. Grimes schreef een verfrissende studie over ritual studies en presenteert daarin een lijst van karakteristieken van rituelen. Sofia Stolk doet zelf onderzoek naar internationale strafrechttribunalen en bekijkt deze voor de gelegenheid eens door de rituele bril van Grimes. Dat tribunalen een vorm van maatschappelijke verwerking zijn van oorlogsverleden, collaboratie of massaal geweld, moge duidelijk zijn. Stolk laat zien dat ze ook bol staan van rituele handelingen.

 

Omgaan met een ‘fout’ verleden
Tot slot brengen we u nog een bijzonder verhaal dat indirect laat zien dat collectieve herdenkingsrituelen natuurlijk ook zeer uitsluitend kunnen zijn. Want wat nou als je ouders ‘fout’ waren in de oorlog? Dan is de kans groot dat 4 mei elk jaar gepaard gaat met gevoelens van schaamte. Froukje Demant interviewde twee professionals die betrokken zijn bij het Centraal Archief Bijzondere Rechtspleging (CABR). In dit archief zijn ruim 300.000 dossiers verzameld van vermeende collaborateurs die na de oorlog vervolgd werden. Oud-archivaris Sierk Plantinga en programmamanager Netwerk Oorlogsbronnen Edwin Klijn schetsen aan de hand van ontwikkelingen rond het CABR hoe de verwerking van een ‘fout’ oorlogsverleden in Nederland door de jaren heen van kleur is verschoten.

Samenvattend willen we met deze editie van Onderzoek uitgelicht verkennen welke rol rituelen spelen bij traumaverwerking én bij de collectieve verwerking van oorlogsverleden. Ik hoop dat dit nummer u op dit terrein van nieuwe inzichten en inspiratie zal voorzien.


Over de auteur
Dr. Annelieke Drogendijk is directeur van Arq Kenniscentrum Oorlog, Vervolging en Geweld en is lid van de redactieraad van Onderzoek uitgelicht