Met mijn muziekkoffer onder de snelbinders fietste ik jaren geleden elke vrijdagavond langs een statig gebouw in Schoonhoven. Haastig trappend wierp ik onderweg naar de bandrepetitie altijd een schuine blik op de binnenplaats en keek ik naar de strenge raampartijen. Vaak vroeg ik mij af wat zich binnen die oude muren had afgespeeld, maar nooit nam ik tijd om dat eens uit te zoeken. Dat ik het antwoord zou vinden op het nieuwe digitale platform Ons Land, kwam dan ook onverwachts.
De Havenkazerne in Schoonhoven. Bron: Michiel1972 op Wikimedia Commons (CC BY-SA 3.0)
Het platform Ons Land is gefinancierd door de Nederlandse overheid, die in 2020 besloot om een impuls te geven aan de collectieve erkenning van het gedeelde Nederlands-Indonesische verleden. Aan de hand van zes overkoepelende thema’s, waaronder ‘Tweede Wereldoorlog’, ‘dekolonisatie’ en ‘slavernij en gedwongen arbeid’, biedt het platform informatie aan voor een breed publiek. Via elk thema krijg je toegang tot diverse verhalen. Bij het thema ‘Tweede Wereldoorlog’ worden bijvoorbeeld de eerste vrouwelijke militairen van het KNIL belicht, de kampmoeder van Banjoebiroe en Hans Bij, een krijgsgevangene van Japan.
Ons Land toont dat geschiedenis niet alleen bestaat uit iconische gebeurtenissen, maar ook uit persoonlijke, vaak onderbelichte verhalen die samen een completer beeld vormen van het verleden en de doorwerking in het heden. Lange tijd werden deze ‘kleine’ verhalen overschaduwd door grotere, homogene nationale narratieven, maar hun marginalisatie is niet langer vanzelfsprekend. Het platform biedt bewust een mozaïek van verhalen en biedt ruimte aan diverse perspectieven en ervaringen, ingebracht door verschillende partners.
De naam ‘Ons Land’ verwijst zowel naar Nederland als naar Indonesië en benadrukt de historische en culturele verbondenheid tussen beide landen in relatie tot actuele identiteitsdiscussies. Daarmee benadrukt het platform dat nationale identiteit geen statische, essentialistische erfenis uit het verleden is, maar een dynamisch proces, gevormd door uiteenlopende ervaringen, ontmoetingen en herinneringen. Zowel als historicus als in mijn hoedanigheid van muzikant ben ik blij met deze gelaagde visie en het streven naar multiperspectiviteit. Meerdere stemmen voegen rijkdom en diepte toe aan een muziekstuk en dit is ook zo met geschiedenis: verschillende perspectieven op dezelfde gebeurtenissen doen recht aan de complexiteit en gelaagdheid van historische gebeurtenissen.
Multimediale aanpak
Naast de informatie voor een breed publiek bevat Ons Land een educatief platform, inclusief kant-en-klaar lesmateriaal. Zo kom ik terecht bij een podcastserie waarin een familiegeschiedenis op een toegankelijke en creatieve manier wordt verbonden met het grotere gedeelde verleden van Nederland en Indonesië. Er zit een aparte lesbrief bij voor docenten waarin gespreksvragen staan, begrippen die leerlingen per aflevering kunnen leren en een diversiteit aan toepassingsopdrachten. Bij het thema Revolusi! maak ik via videoportretten kennis met jongeren en hun link met Indonesië en de Molukken. Jirre vertelt hoe zijn opa na zijn komst naar Nederland muziek maakte over gemis, en hoe hij deze muziek op de computer heeft gezet om met behulp van nieuwe technieken alsnog samen muziek te kunnen maken. Leerlingen worden gestimuleerd op zoek te gaan naar het favoriete muziekstuk van hun (groot)ouders, omdat zowel de tekst als de melodie veel kunnen zeggen over iemands culturele achtergrond en identiteit.
Screenshot uit het videoportret van Jiri11. Bron: Thiemo Meulenhoff
Het is mooi dat Ons Land een breed scala aan bronnen biedt – van video en muziek tot podcasts – en bijbehorende activerende werkvormen. Deze multimediale aanpak creëert een dynamisch beeld van het verleden dat verder gaat dan een lineair of monolithisch verhaal. Traditioneel heeft de geschiedwetenschap de nadruk gelegd op geschreven documenten als primaire of zelfs enige bron van historische kennis (scriptocentrisme). Hierdoor raakten representaties van het verleden gemakkelijk vertekend. Mondelinge tradities en de dagelijkse ervaringen van vrouwen, arbeiders en tot slaaf gemaakten werden bijvoorbeeld niet of nauwelijks opgetekend. De inclusieve aanpak van het platform past binnen huidige historiografische trends en stelt bezoekers in staat om op een veelzijdige en genuanceerde manier naar het verleden te kijken.
De benadering waarbij individuele familiegeschiedenissen als kapstok dienen om complexe, (post)koloniale vraagstukken te benaderen is bovendien een sterke keuze: deze persoonlijke verhalen zijn toegankelijk en benadrukken de intergenerationele impact. Het educatieve platform nodigt leerlingen dan ook uit om actief na te denken over hun eigen positie binnen een breder cultureel en historisch netwerk.
Indonesië-weigeraars
Bij de bestudering van de site valt mijn oog opeens op een afbeelding van het imposante gebouw uit Schoonhoven waar ik jarenlang verwonderd langs ben gefietst. Het representeert het thema ‘Indonesië-weigeraars, dienstplichtigen die niet wilden vechten’. Ik lees over generaal Kruls, die op 21 september 1946 op de radio zei: “Men kan zich niet onttrekken aan het gaan naar Indië noch aan de straf die daar op volgt.” Dit bleek in Schoonhoven, waar weigeraars te maken kregen met een streng regime, inclusief psychiater, sociaal-ambtenaar, pastoor en dominee. Al lezend en verder klikkend ontmoet ik “deserteur” Jan Friso die vertelt dat de predikant meer op had “met het Koninkrijk der Nederlanden dan met het Koninkrijk Gods”. Bovendien kreeg hij te maken met de “folterbaan”, zoals Friso de stormbaan omschrijft. Luitenant Koos van Kaam, bekend om zijn harde aanpak, komt ook aan het woord en vertelt dat ze eens per week de “stormbaan met muziek” deden. Deze muziek blijkt te bestaan uit veel lawaai, veroorzaakt door patronen uit de oorlog en rookgranaten. De luitenant vertelt dat deze muziekstormbaan “leuk” was voor het publiek. Friso herinnert zich daarentegen de doodsangst als ze door de modder moesten kruipen, omdat je nooit zeker wist of er een scherp patroon tussen zat.
De stormbaan in Schoonhoven. Bron: Andere Tijden
Ons Land biedt niet alleen een grote verscheidenheid aan bronnen, maar nodigt ook uit om actief na te denken over de implicaties van de gepresenteerde verhalen en bronnen. Wat de een als muziek beschouwt, wordt door de ander immers ervaren als een gewelddadig geluid.
Over de auteur
Tina van der Vlies
Tina van der Vlies is universitair hoofddocent bij de geschiedenisafdeling van de Erasmus Universiteit Rotterdam en lid van de wetenschappelijke adviesraad van het Nationaal Onderwijsmuseum. Haar boek Echoing Events. The Perpetuation of National Narratives in English and Dutch History Textbooks, 1920-2010 (2022) werd bekroond met de Georg Eckert Research Award. Voor haar vervolgonderzoek naar publieke debatten over de doelen van geschiedenisonderwijs in de periode 1924-2024 was ze verbonden aan de University of Cambridge (NWO Rubicon).