Mensen die met davidsterren rondlopen omdat ze zich door de coronamaatregelen beknot voelen in hun vrijheid: in de straten van Bologna of Napels zul je ze niet snel tegenkomen. En een actie als het affiche van Forum voor Democratie waarop werd beweerd dat op 5 mei de vrijheid niet langer kon worden gevierd, maar moest worden herdacht? Niets eens zo opzienbarend in de Nederlandse politieke context, terwijl dit in Italië – en veel andere landen van Zuid-Europa – op veel onbegrip zou stuiten. Waarin zit ’m het verschil?
In Nederland dook hij het afgelopen jaar meermaals op: de neiging om bij maatregelen waar je het niet mee eens bent, terug te verwijzen naar de Tweede Wereldoorlog. Die Duitse bezetter is het toonbeeld geworden van afschrikwekkend beleid. Maar een blik in de elektronische archieven van de Italiaanse kranten (Corriere della Sera, La Repubblica, La Stampa bijvoorbeeld) en tijdschriften (Espresso) over het afgelopen coronajaar laat zien dat een soortgelijke tendens in een land als Italië niet terug te vinden is.
De in Nederland vanzelfsprekende parallel tussen de coronacrisis en de Tweede Wereldoorlog blijkt de afgelopen anderhalf jaar in de genoemde Italiaanse media nauwelijks gelegd, in ieder geval niet op deze manier. Ook in Italië was de avondklok sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer afgekondigd, en dat feit werd zeker overal gemeld toen hij werd afgekondigd, maar daarbij werd voor zover valt na te gaan nergens gezegd dat degenen die de avondklok afkondigden daarom nationaal-socialisten waren. Het was alleen een indicatie van hoe lang geleden het was dat zo’n maatregel nodig was geweest, en hoe ernstig de situatie dus was.
Dat geldt ook voor andere momenten waarop de Tweede Wereldoorlog erbij werd gehaald in de media, bijvoorbeeld toen op zeker moment gemeld werd dat in de Verenigde Staten meer mensen door COVID-19 waren omgekomen dan in die afschrikwekkende periode. Ook hier was de oorlog alleen iets van lang geleden.
Screenshot van Adnkronos. De vertaling van de titel: Inspectrice Rode Kruis: “Covid als Derde Wereldoorlog, wij zijn altijd op onze post”. Bron: Adnkronos
Derde Wereldoorlog
Anders dan in Nederlandse media vind je in Italiaanse kranten van 2020 en 2021 wel iets anders: bijna evenveel verwijzingen naar een Derde Wereldoorlog als naar de Tweede. Niet alleen wordt de strijd tegen het virus af en toe zo genoemd. Ook ging er dit voorjaar een theorie rond – ook in Italië zijn de mensen niet wars van complottheorieën – dat China de nieuwe wereldoorlog zou willen winnen door het virus te laten rondwaren.
Waar Nederland alleen een Tweede Wereldoorlog heeft gehad omdat aan de Eerste niet werd deelgenomen, wordt in Italië kennelijk denkbaarder gevonden dat de reeks van wereldoorlogen ook nog wordt voortgezet.
De verschillen tussen de twee landen kun je op verschillende manieren begrijpen. Ze hebben iets te maken met verschillende reacties op de pandemie in het noorden en het zuiden van Europa. Maar ook met een verschillende manier van omzien naar de Tweede Wereldoorlog.
Legertrucks
Eerst de verschillen tussen het noorden en het zuiden. De coronapandemie werd in Italië veel sneller serieus genomen dan in Nederland. De gemiddelde Italiaanse krant besteedde al begin 2020 meerdere pagina’s aan het coronavirus, toen dat nog louter een enge ziekte ver weg in Wuhan leek te zijn. Nederlandse kranten hadden er hooguit een hoekje op pagina 5 voor over. Dat komt misschien doordat gezondheidskwesties in Italië sowieso een geliefd gespreksonderwerp zijn. Wat het weer is voor Nederlanders, is de gezondheid voor Italianen.
Daar komt natuurlijk bij dat het virus Italië veel harder trof, zeker in het voorjaar van 2020, dan Nederland. Hoeveel er bij ons ook mis ging, nooit hoefde de tv beelden uit te zenden van colonnes legertrucks die de lijken van de ene stad naar de andere moesten vervoeren omdat er anders geen begrafenissen konden worden geregeld. De noodzaak van maatregelen is in die zin in Italië harder gevoeld.
Screenshot van Corriere della Sera. De vertaling van de titel en het intro is: De president van Istat (het Italiaanse CBS): “We maken de Derde Wereldoorlog mee.” Bron: Corriere della sera
Vijand
Maar er speelt ook iets anders mee. Doordat Italië de bakermat is van het fascisme en het land de eerste jaren aan de kant van nazi-Duitsland meevocht, is die herinnering er een andere dan in Nederland. Het land heeft in de Tweede Wereldoorlog aan beide flanken gevochten en er valt lastiger een eenduidig moreel oordeel aan te ontlenen.
Daar komt bij dat er in de Italiaanse samenleving altijd een kleine maar zichtbare groep mensen is geweest die nog steeds sympathie toonde voor het fascisme. Tot niet zo lang geleden was Alessandra Mussolini, een kleindochter van il Duce, een succesvol politica. Het is niet goed voorstelbaar dat in Nederland zoiets gebeurd zou zijn met een hypothetische Sandra Mussert.
In Nederland wijzen extreemrechtse groepen en partijen verontwaardigd de suggestie van de hand dat ze ook maar iets met het fascisme te maken hebben; in Italië is dat minder makkelijk te doen. Het gevaar van buiten, de vijand, wordt daardoor ook niet op een periode tachtig jaar geleden geprojecteerd, maar in het heden gezocht.
Over de auteur
Marc van Oostendorp. Foto: Saskia Aukema
Marc van Oostendorp is taalkundige bij het Meertens Instituut in Amsterdam en de Radboud Universiteit in Nijmegen. Buiten coronatijden besteedt hij iedere vakantie in Abruzzo, in Centraal-Italië.
Beeld boven aan artikel
Screenshot van Qui Finanza. De vertaling van de titel is: “Covid, Chinees wapen voor de Derde Wereldoorlog”. Bron: Qui Finanza