Eind september vond in Frankfurt de conferentie Beyond: Towards a Future Practice of Remembrance plaats. Op tafel lag een heet hangijzer: op welke manieren wordt de Holocaust in hedendaags Duitsland ingezet voor politieke doeleinden? En (hoe) heeft dit invloed op de herdenkingspraktijk?
Het was een conferentie vol verhitte debatten, deze nazomer in Frankfurt. Ze gingen onder andere over de wenselijkheid van het trekken van parallellen tussen de Holocaust en andere genocides, en over de relatie tussen antisemitisme en racisme. De vele panelgesprekken en discussies met het publiek waren op een bepaalde manier erg Duits. De steeds terugkerende typering van Duitsland als ‘wereldkampioen herinnering’ viel bijvoorbeeld op. Duitsland is erom bekend komen te staan dat het veel aandacht schenkt aan het in het reine komen met het nationaalsocialistische verleden. Met de term ‘Erinnerungsweltmeister’ doelden de sprekers op het podium en in het publiek op het feit dat de Duitse omgang met het verleden in grote mate verstrengeld is geraakt met de Duitse nationale identiteit. Het risico daarvan is de impliciete eis dat de Duitse ‘Vergangenheitsbewältigung’ actief onderschreven zou moeten worden door nieuwe Duitsers.
Ook al draaide de conferentie specifiek om de Duitse omgang met het verleden, toch is die opmerking ook een zinnige in de Nederlandse context. Zoals antropoloog Sinan Çankaya bijvoorbeeld in zijn recente essay Tegen heldere verhalen. Over het belang van meerstemmigheid opmerkt, moeten we ervoor waken dat we een bepaalde kennis van het verleden, of deelname aan het herdenken daarvan, opwerpen als “voorwaardelijk burgerschapsritueel” voor Nederlanders met een migratieachtergrond (Çankaya, p.66). We zouden ervoor moeten zorgen dat het idee van een gedeeld gemeenschappelijk verleden niet juist groepen of mensen uitsluit.
Historikerstreit 2.0
Vragen en debatten over de lastige relatie tussen ‘toen en nu’ ontstijgen dus de specifiek Duitse context – en de implicaties ervan zijn bovendien niet louter voorbehouden aan wetenschappelijke kringen. In deze editie van WO2 Onderzoek uitgelicht verkennen we de achtergrond van een aantal debatten met grote maatschappelijke impact, om te zien hoe (de omgang met) het verleden voor verschillende, vaak politieke, doeleinden wordt ingezet.
Matthijs Kuipers zet de context uiteen van een recente felle discussie onder Duitse academici en intellectuelen over de vraag of en hoe de geschiedenis van de Holocaust mag worden verteld binnen een mondiaal en dus ook koloniaal perspectief. Dit debat wordt ook wel ‘Historikerstreit 2.0’ genoemd; een verwijzing naar de eerste Historikerstreit uit de jaren tachtig. Die draaide om de vermeende uniciteit van de Holocaust binnen de Europese geschiedenis.
De recente Historikerstreit-discussie raakt ook aan de vraag of men historische parallellen mag trekken tussen de Holocaust en andere genocides. Kimber van Valkenburg onderzoekt in haar bijdrage in de rubriek ‘Oorlog verbeeld’ wat de educatieve waarde daarvan kan zijn aan de hand van de film Waar is Anne Frank van Ari Folman. Deze legt een expliciet verband tussen het lot van Anne Frank en dat van hedendaagse vluchtelingen. (Wat) kunnen kinderen hiervan leren? En hebben zij al voldoende historisch besef om die complexe verbanden te kunnen leggen?
Taakopvatting
In hoeverre museale instellingen zich willen, kunnen of zouden moeten uitspreken over hedendaagse kwesties die aan hun vakgebied raken, is een vraag die niet eenvoudig te beantwoorden valt. Voor WO2 Onderzoek uitgelicht wisselden vier professionals uit de museale en herinneringssector met elkaar van gedachten over hun taakopvatting in het licht van actuele oorlogen, hedendaags antisemitisme en de omgang met het koloniale verleden. Samen bespraken zij de mogelijkheden en valkuilen in het behandelen van actuele thema’s, en onderzochten zij wat ze mogelijk van elkaar kunnen leren hierin.
Over de auteur
Sophie van den Bergh
Sophie van den Bergh is hoofdredacteur van WO2 Onderzoek uitgelicht en werkt op de afdeling Onderzoek en educatie van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Aan de Universiteit Gent werkt ze aan een proefschrift over herdenkingstheater.
Foto boven aan pagina
Scène uit de film Waar is Anne Frank. Bron: Purple Whale Films