In de animatiefilm Waar is Anne Frank brengt regisseur Ari Folman het dagboek van Anne Frank tot leven. Met zijn film wil hij kinderen vanaf een jaar of tien informeren en aan het denken zetten over oorlogsleed vroeger en nu. Hoe kan deze film daaraan bijdragen?
Een stormachtige dag in de nabije toekomst. Een heftige bliksemflits, gevolgd door donderslag. Plotseling zwieren er lange lijnen uit het beroemde dagboek van Anne Frank. Langzaam maar zeker nemen ze de vorm van een meisje aan. En zo komt Kitty, Annes denkbeeldige vriendin aan wie zij schreef in haar dagboek, tot leven in Ari Folmans film.
Kitty is in de war: waarom is het huis zo leeg, waar is iedereen? En zo start de zoektocht van Kitty naar haar vriendin Anne Frank. Want waar is Anne gebleven en wat is er gebeurd? Tijdens haar tocht ontmoet Kitty activisten en vluchtelingen in Amsterdam zonder verblijfsvergunningen. Ook ziet ze gebouwen en pleinen vernoemd naar Anne Frank. Stukje bij beetje ontrafelt ze de geschiedenis en komt ze erachter wat haar vriendin is aangedaan. Kitty heeft groot verdriet en is diep verontwaardigd. Ze ziet de gelijkenissen tussen het heden en verleden en vraagt zich kwaad af hoe het kan dat kinderen tachtig jaar na de Tweede Wereldoorlog nog steeds op de vlucht zijn voor oorlogen.
De kernboodschap van de film ligt besloten in de brief die Kitty uiteindelijk schrijft aan Anne. Kitty belooft hierin plechtig iedere persoon te redden die gered kan worden. De film eindigt met Kitty’s heldhaftige protest- en reddingsactie waarmee ze weet te voorkomen dat haar bevriende vluchtelingen het land worden uitgezet. Daarmee houdt Waar is Anne Frank een helder pleidooi: we moeten leren van de geschiedenis en als mens herhaling van het gruwelijke verleden helpen voorkomen.
Hogere denkvaardigheden
Folmans ambitie is om kinderen vanaf tien jaar te bereiken met zijn film. “Wanneer we jongeren niet blijven informeren over het verleden, wordt dat irrelevante ‘oude geschiedenis’ voor hen”, lichtte hij toe in een interview met de Filmkrant. Folman tracht kinderen aan te spreken door de filmvorm die hij koos, te weten animatie, en door de koppeling van Anne Franks verhaal aan het heden en de huidige vluchtelingenproblematiek. Door dat laatste is de film wel erg vol van informatie. Dat roept verschillende vragen op.
Allereerst: welk verhaal zal de kinderen bijblijven: dat van Anne of dat van Kitty? En: is de huidige vluchtelingenproblematiek daadwerkelijk onderdeel van de belevingswereld van kinderen, of is dat voor hen toch een ver-van-hun bed-show? Folman ziet zelf heel duidelijk een link tussen het leed dat mensen werd en wordt aangedaan, maar de vraag is of dat ook zo wordt gezien door kinderen die het verhaal van Anne Frank wellicht nog niet (goed) kennen? Of door kinderen die niet zo abstract kunnen redeneren? Parallellen zien tussen het verleden en heden vergt namelijk behoorlijk wat (hogere) denkvaardigheden en historisch besef.
Deze denkvaardigheden leer je op school. Stap voor stap. Om deze aan te leren, kunnen verschillende werkvormen en didactische middelen zoals film worden ingezet. Voorwaarde is wel dat deze worden gekoppeld aan helder geformuleerde leerdoelen en passen bij de leeftijd van de leerlingen. Hoe kan Waar is Anne Frank kijkend vanuit die bril het beste worden ingezet op school?
Scène uit de film Waar is Anne Frank. Bron: Purple Whale Films
Zachte metafoor
Voor Waar is Anne Frank geldt dat deze beter past bij het primair onderwijs dan bij het voortgezet onderwijs, gezien de leeftijd van de hoofdpersonen. Ook is de film meer geschikt voor lesonderwerpen met betrekking tot onderduiken en de Holocaust dan voor onderwijs over de huidige vluchtelingenproblematiek. Het dagboek van Anne Frank is immers de basis van waaruit het verhaal zich ontvouwt.
De film kan integraal getoond worden, maar ook worden behandeld aan de hand van fragmenten. Neem bijvoorbeeld het fragment waarin het laatste deel van het leven van Anne Frank aan bod komt. Dit is een schrijnend deel, waarin zij op transport wordt gesteld en uiteindelijk sterft. Folman maakt hier een uitstapje naar de Griekse mythologie, waarbij Hades met de driekoppige hond Cerberus uitkijkt over de vijf rivieren uit zijn onderwereld. Blijf je aan de ene kant van de rivieren, dan krijg je nog een kans op het leven. Beland je aan de andere kant van de rivieren, dan is je leven voorbij. Anne en haar zus Margot steken de rivieren over, terwijl vader Frank alleen achterblijft aan de andere kant. Het is een zachte metafoor voor een harde werkelijkheid, die zich goed leent voor het basisonderwijs.
Ook kan de film prima worden ingezet voor het oefenen van bronvaardigheden. Je zou filmfragmenten kunnen vergelijken met het geschreven dagboek en leerlingen kunnen laten bedenken hoe zij de geschreven passages voor zich zien, of deze letterlijk laten verbeelden. Daarmee laat je ze in een notendop ervaren wat interpretatie is. Je laat er ook het belang van een genuanceerde benadering van historische bronnen mee zien en toont tegelijkertijd de vrijheid die kunstenaars (moeten) hebben en nemen.
Waar is Anne Frank is kortom een volle film die zeker ingezet kan worden binnen het primair (geschiedenis)onderwijs. Of de maker zijn hoop om kinderen te bereiken en te informeren in vervulling ziet gaan, valt of staat met de context van de les en de leerdoelen waaraan de film gekoppeld wordt.
Over de auteur
Kimber van Valkenburg
Kimber van Valkenburg is historicus, filmdidacticus en ex-docent. Zij is werkzaam bij het Eye Filmmuseum i.o. van het Netwerk Filmeducatie waar zij onderzoek doet naar de inzet en integratie van geschiedenisfilms in het onderwijs (vo, hbo & wo). Daarnaast werkt zij samen met Marc van Berkel (HAN) aan het project: Kijken naar de Oorlog.
Foto boven aan pagina