Kunst kan de complexiteit van ingrijpende oorlogsverschrikkingen zeer aansprekend in beelden vatten én ons beeld van de geschiedenis doen kantelen. In deze rubriek belichten we daarom steeds een theaterstuk, tentoonstelling, film of andere kunstuiting waarin de herinnering aan 20e-eeuwse oorlogen een belangrijke rol speelt. Dit keer aandacht voor een Franse editie van Peter van Dongens striproman Familieziek.
Onlangs verscheen onder de titel Fichue famille een Franse vertaling van Peter van Dongens stripbewerking van Familieziek. Het fraai getekende beeldverhaal Familieziek is gebaseerd op de gelijknamige roman van Adriaan van Dis en toont het verhaal van vader Van Dis. Na terugkeer uit Nederlands-Indië probeert die in het Nederland van kort na de oorlog moeizaam een plek in de samenleving te veroveren met zijn samengestelde gezin.
Cover Familieziek. Foto: Scratch
Zowel het in 2017 verschenen stripverhaal – vrucht van negen jaar intensief werk – als de daaraan voorafgaande roman kenden in Nederland een enthousiaste ontvangst. De uitgave kreeg diverse herdrukken.
Door de toegenomen vertrouwdheid met koloniale voorouders in de familiegeschiedenis van veel Nederlanders, kon het verhaal in ons land rekenen op een zekere herkenning. Het verloop van de Tweede Wereldoorlog in Nederlands-Indië en de daaropvolgende dekolonisatiestrijd die uiteindelijk de onafhankelijkheid van Indonesië zou bevestigen, zijn de meeste Nederlanders niet onbekend. Voor veel lezers in Frankrijk en Wallonië echter zal de stripbewerking van Van Dongen vermoedelijk hun eerste kennismaking met deze thematiek zijn.
Al eerder kon het Franstalige publiek werk van Van Dis, Hella Haasse en Pramoedya Ananta Toer tot zich nemen waarin de Indische/Indonesische oorlogsjaren een belangrijke rol speelden. Maar vermoedelijk zal de beeldende kracht van het zorgvuldig gecomponeerde tekenwerk van Van Dongen voor een veel groter lezersbereik zorgen.
Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd
De ontwikkeling van de strip tot medium voor een volwassen publiek is in Nederland een betrekkelijk recent verschijnsel. Anders is het in de Franstalige wereld, waar het beeldverhaal al langere tijd een serieuze status geniet. Zodoende is er ook meer ruimte voor verhalen over dekolonisatie.1
Vanaf de vroege jaren tachtig verschenen er met name – deels fictieve – verhalen over de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd. De afgelopen jaren wordt in toenemende mate ook de dekolonisatie van Vietnam verwerkt in beeldverhalen, door auteurs als Clément Baloup en Marcelino Truong, die evenals Van Dongen een familiegeschiedenis delen met de voormalige koloniën.
Het is niet de eerste keer dat Van Dongen een Franstalig publiek door een stripuitgave in het Frans de complexe Nederlands-Indonesische geschiedenis voorschotelt. Zijn pakkende tweeluik Rampokan verscheen in 2005 ook in Frankrijk. Hierin gaat een in Indië geboren Nederlandse militair, die vanaf 1946 deel uitmaakt van de strijdkrachten die de Indonesische onafhankelijkheidsstrijders bevechten, op zoek naar zijn baboe die voor hem als kind zo belangrijk was.
Een confronterende zoektocht die – te midden van de gewelddadige ontwikkelingen – heel anders verloopt dan hij had gedacht wanneer zij tot de vrijheidsstrijders blijkt te behoren.
Cover Rampokan. Foto: Dupuis Uitgeverij
Verbijstering
De uitgebeelde persoonlijke ervaringen in overrompelende tijden brengen de netelige politieke en raciale verhoudingen, de onzekerheden, de worstelingen en de botsende perspectieven van de uiteenlopende betrokkenen inzichtelijk in beeld. Het was het besef “dat ik niks wist van de geschiedenis van het land van mijn moeder” – terwijl hij in geschiedenislessen op school wél vertrouwd was gemaakt met de Nederlandse oorlogsgeschiedenis – dat Van Dongen bewoog tot het maken van Rampokan.
Inmiddels blijkt Van Dongens ambitie om “het verleden waarde te geven voor een groter publiek” door middel van zijn strips, ook buiten de Nederlandse grenzen vruchten af te werpen.2 Via de insteek van een familieverhaal raken lezers, geleidelijk of abrupt, vertrouwd met de schok en verbijstering die het onafhankelijkheidsstreven veelal teweegbracht, met de bewustwording van wat de koloniale praktijk inhield en met de lange, niet zelden bittere nawerking van koloniale erfenissen.
Het is vooralsnog uitzonderlijk dat Nederlandse striplezers kennis kunnen nemen van de Algerijnse onafhankelijkheidsstrijd of dat Franse stripliefhebbers iets kunnen leren over de dekolonisatie-erfenis van de Nederlanders en Indonesiërs. Het bereik van dekolonisatiestrips blijft merendeels beperkt tot lezers in het land waar het stripboek oorspronkelijk verscheen.3
Het besef dat meerdere Europese landen een moeizame omgang kennen met krampachtige dekolonisatieprocessen, en de erkenning dat onderlinge vergelijking en uitwisseling kan bijdragen aan een beter en genuanceerder inzicht, dringt mede hierdoor slechts druppelsgewijs door in bredere kring. Maar elke vertaling is winst en verbreedt de blik.
Een gedeelte uit Familieziek. Foto: Scratch
Clichés bevragen
Het is gissen of de historische thematiek van Van Dongens werk de doorslag heeft gegeven bij het besluit van de uitgever om Familieziek in het Frans te publiceren. Waarschijnlijk niet. Ondanks een positief onthaal van het eerder vertaalde Rampokan-tweeluik berust Van Dongens faam onder Franse stripliefhebbers vooral op zijn tekenwerk voor de beroemde stripverhalen van Blake & Mortimer.
Een paar jaar terug raakte hij met twee collega-stripmakers betrokken bij de voortzetting van deze klassieke stripserie die in 1946 door de Belgische stripmaker Edgar P. Jacobs werd gelanceerd en tegen een achtergrond van Koude Oorlog en Brits kolonialisme speelt. Hoewel die serie oorspronkelijk tal van politieke en koloniale stereotypen bevestigde, blijkt populaire cultuur inmiddels een veel minder eenduidig fenomeen, dat heel goed clichés kan relativeren en bevragen door historische gebeurtenissen te plaatsen in een breder, transnationaal perspectief. Zo kan uitwisseling van populaire verbeeldingen verder bijdragen aan een genuanceerde blik op complexe geschiedenissen.
Over de auteur
Kees Ribbens
Kees Ribbens is senior onderzoeker bij het NIOD en hoogleraar Populaire historische cultuur & oorlog aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Daarnaast is hij redacteur van WO2 Onderzoek uitgelicht.
Noten
1. In de Nederlandse strip is dekolonisatie een onderbelicht thema, al duikt het thema bijvoorbeeld wel op in De Terugkeer van Eric Heuvel (Indisch Herinneringscentrum, 2010).
2. In 75 jaar vrijheid, Nationaal Comité 4 en 5 mei, p. 53.
3. Van Rampokan is overigens ook een Indonesische editie verschenen.
Foto boven aan artikel
Een gedeelte uit Familieziek. Bron: Scratch