In de WO2-zoekmachine Oorlogsbronnen.nl komen miljoenen bronnen uit honderden verschillende erfgoedcollecties samen. Iedere bron kent een eigen verhaal en achter elk verhaal schuilen verschillende bronnen. Dit keer in ‘Oorlogsbron uitgelicht’: de rol van films in collectieve herinnering. Op Oorlogsbronnen.nl vind je ruim 1.300 video’s uit en over de Tweede Wereldoorlog. Je verder verdiepen in dit onderwerp? Zoek dan naar meer krantenartikelen, foto’s, archieven, objecten et cetera via Oorlogsbronnen.nl.
Het beeld van belangrijke gebeurtenissen en historische personen uit de Tweede Wereldoorlog wordt in grote mate bepaald door films. Speelfilms tonen daarbij een eigen interpretatie van de werkelijkheid en spelen in op emoties van kijkers. Dit geldt in het bijzonder voor De Overval en Een brug te ver.
In 1962 verschijnt een van de meest succesvolle Nederlandse films van die tijd: De Overval trekt bijna 1,5 miljoen bezoekers; zo’n een op de tien Nederlanders ziet de film. Het scenario werd geschreven door de bekende historicus Loe de Jong. De film vertelt het verhaal van de overval op het Huis van Bewaring in Leeuwarden. Op 8 december bevrijdden vijfentwintg verzetsmensen zonder het gebruik van geweld tijdens deze overval vijftig gevangenen en een bewaker die meewerkte aan de voorbereidingen van de overval.
Vermomming
De daadwerkelijke verzetsactie begint wanneer twee politieagenten met drie gearresteerde zwarthandelaren via de poort de gevangenis binnenkomen. De politieagenten waren in werkelijkheid verzetsmensen in gestolen politieuniform, en ook de arrestanten waren verklede leden van het verzet.
Scène uit de film De Overval, waarin de overvallers wachten in de struiken. Bron: Collectie Fries Verzetsmuseum, S. Andringa
Scène uit de film De Overval. De overvallers staan voor de deur van het Huis van Bewaring. Bron: Collectie Fries Verzetsmuseum, S. Andringa
Scène uit de film De Overval, waarin de overvallers de bewakers overmeesteren. Bron: Collectie Fries Verzetsmuseum, Leeuwarder Courant
Opnames van de film De Overval. Bron: Collectie Fries Verzetsmuseum, S. Andringa
De Nederlandse bewakers worden overmeesterd. Een aantal vooraf geselecteerde gevangenen wordt uit hun cel bevrijd en naar onderduikadressen gebracht. Allen overleefden de oorlog. Alleen Johannes Kolff, een van de overvallers, overleed op 29 januari 1945 tijdens een arrestatiepoging van de SD op zijn onderduikadres.
De afvoerploeg, die de bevrijde gevangenen naar hun onderduikplek bracht, bij elkaar na de bevrijding. Bron: Collectie Fries Verzetsmuseum, maker onbekend
Groepsfoto van de deelnemers aan de overval, gemaakt na de bevrijding. Bron: Collectie Fries Verzetsmuseum, maker onbekend
Wisselend succes
De succesvolle overval op het Huis van Bewaring in Leeuwarden was een uitzondering in de geschiedenis van verzet. Het was namelijk uitzonderlijk dat het lukte om zonder gebruik van geweld een groot aantal gevangenen te bevrijden. Meestal liep dat anders. Zo mislukten in mei en juli 1944 twee overvallen op het Amsterdamse Huis van Bewaring, waarna het grootste deel van de overvallers werd opgepakt en geëxecuteerd. Tijdens de succesvolle overval op de Koepelgevangenis in Arnhem werden in mei 1944 slechts twee verzetsmensen bevrijd.
Een deel van de overvallers onder leiding van Gerrit Jan Niesing in de kleding die ze droegen tijdens de overval. De foto is gemaakt na de bevrijding. Bron: Collectie Fries Verzetsmuseum, maker onbekend
Wilhelmus
Het is natuurlijk geen toeval dat de overval in Leeuwarden in de jaren zestig werd uitgekozen als onderwerp voor een speelfilm. De bevrijdingsactie, een van de meest spectaculaire acties uit de geschiedenis van het verzet in Nederland, paste goed in de herinneringscultuur van die tijd, waarbij heldenmoed en nationale wederopstanding overheersten. Het was niet per se Loe de Jongs doel om de historische werkelijkheid te tonen “in haar onduidelijke en verwarde gecompliceerdheid”.1 De Overval moest vooral artistiek verantwoord zijn en emoties oproepen. Deze aanpak sloeg aan bij het grote publiek. Tijdens de première werd na afloop van de filmvertoning zelfs spontaan het Wilhelmus gezongen.
Vanaf de jaren zeventig verbreedde het blikveld en kwamen ook gebeurtenissen met internationale impact meer in de belangstelling te staan. De interesse voor de grote geallieerde Operatie Market Garden komt voort uit dit internationale perspectief. Kenmerkend hiervoor is de Hollywoodproductie Een brug te ver (A Bridge too Far, gebaseerd op het gelijknamige boek van Cornelius Ryan). Deze film was in 1977 de duurste film ooit gemaakt. Met een budget van 25 miljoen dollar leverde Een brug te ver 50 miljoen dollar op. De film werd in het Engels, Duits en Nederlands uitgebracht. Een internationaal succes dus.
Geallieerd perspectief
Operatie Market Garden was een van de grootste geallieerde operaties in West-Europa. Tijdens deze operatie moesten met behulp van geallieerde luchtlandingstroepen een aantal cruciale bruggen veroverd worden. Zo kon de weg vrijgemaakt worden voor de bevrijding van Nederland en een directe aanval op het Ruhrgebied, het industriële hart van nazi- Duitsland. De operatie was een mislukking voor de geallieerden. Waar meestal de overwinnaars de grootste aandacht krijgen, herinneren we ons – ook nu nog – vooral de geallieerde soldaten. Een sleutelrol wordt ingenomen door John Frost, de Britse officier die de Arnhemse Rijnbrug probeerde te veroveren.
Hoewel deze slag slechts een klein onderdeel van Operatie Market Garden vormde, is Arnhem – mede door de film – een erg grote rol gaan spelen in het verhaal over Operatie Market Garden. In de collectieve herinnering was Operatie Market Garden een brug te ver voor de geallieerden en niet een succesvolle verdediging door het Duitse leger dat zich nog lang niet gewonnen gaf. In 2019 was het 75 jaar geleden dat Operatie Market Garden plaatsvond, waarbij werd stilgestaan met een groot aantal herdenkingen en vieringen. De operatie speelt daarmee ook nu nog een grote rol in de collectieve herinnering.
Kritiek
Ondanks de goede ontvangst van de film klonk er ook kritiek: de film zou niet waarheidsgetrouw genoeg zijn en gaf een onjuist beeld van de werkelijkheid. Zo vonden de opnames grotendeels plaats in Deventer. Deze stad moest doorgaan voor Arnhem. De omgeving rondom de huidige John Frostbrug in Arnhem was namelijk zo veranderd dat de situatie zoals tijdens Market Garden onmogelijk nagebootst kon worden. Arnhem was ontzettend gemoderniseerd en deels herbouwd, terwijl de stad Deventer meer vervallen was. Bij de brug in Deventer werden de Arnhemse villa’s nagebouwd.
Een Duitse tank wordt opgeblazen tijdens de opnames van Een brug te ver in 1976. Bron: Collectie Fries Verzetsmuseum, ANP
Acteurs in geallieerde en Duitse uniformen eten tijdens de opnames van Een brug te ver in 1976. Bron: Collectie Fries Verzetsmuseum, maker onbekend
Ieder op hun eigen manier laten De Overval en Een brug te ver zien dat speelfilms een eigen versie van de werkelijkheid creëren. Dit is nodig om een film aantrekkelijk te maken voor het grote publiek. De onderwerpen van De Overval en Een brug te ver zijn niet toevallig gekozen, ze passen perfect in de tijdgeest van toen.
Het oproepen van emotie in film blijft populair, soms ten koste van de strikte historische werkelijkheid. In de film Bankier van het Verzet (2018) staat de verzetsheld Walraven van Hall in het stralende middelpunt. Dit doet denken aan het idee van heldenmoed en nationale wederopstanding, kenmerkend voor de jaren zestig. Toch is er in bijvoorbeeld Zwartboek (2006) wel ruimte voor een meer gevarieerd beeld. Ook in Als twee druppels water (1963), de speelfilm naar de roman De donkere kamer van Damokles (1958), is er ruimte voor het schemergebied tussen verzet en collaboratie.
Zwaartepunten en accenten verschuiven door de tijd en keren ook vaak weer terug. We kunnen dus rustig stellen dat ook speelfilms laten zien hoezeer collectieve herinneringen aan de oorlog onderhevig zijn aan golfbewegingen.
Over Netwerk Oorlogsbronnen
Het Netwerk Oorlogsbronnen wordt gefaciliteerd door het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en gefinancierd door het ministerie van VWS en het vfonds.
Noot
1 Loe de Jong, De Overval (Amsterdam 1962).
Foto bovenaan artikel
Foto gemaakt tijdens de opnames van Een brug te ver in 1976. Bron: Collectie Fries Verzetsmuseum, maker onbekend