Shoah (1985) is misschien wel de bekendste Holocaustdocumentaire. Voor de film nam regisseur Claude Lanzmann honderden interviews af met Joodse overlevenden, Duitse daders en niet-Joodse Poolse omstanders. De getuigenissen in de 9,5 uur durende documentaire zijn onderwerp geweest van Holocaustonderzoek wereldwijd. Maar een gedegen onderzoek naar de getuigenissen van Poolse omstanders wordt bemoeilijkt door de verschillende Poolse film- en tekstversies die in omloop zijn.
In heel Europa vormt de film Shoah een cruciale bron van herinneringen aan de Holocaust. Zo ook in Polen. De film werd op 30 oktober 1985 voor de eerste keer op de Poolse televisie vertoond, precies zes maanden na de Franse première. De uitzending vond plaats op prime time op het eerste kanaal van de Poolse televisie. Volgens een schatting van het Poolse ‘Radio- en Televisiecomité’ keken meer dan twee keer zo veel kijkers naar de film als naar een doorsnee oorlogsdocumentaire. Inmiddels heeft meer dan de helft van de volwassen Polen de film gezien. Althans: de fors ingekorte en zelfs opnieuw gemonteerde versie die in Polen werd uitgezonden.
Opvallend is dat de meerderheid van de kijkers die de film in oktober 1985 zagen, zo’n 68%, de film negatief beoordeelden, zoals uit polls en kijkersbrieven bleek. Lanzmann weet deze negatieve reacties destijds aan de lastercampagne die vanaf de première in Parijs door de Poolse autoriteiten werd gevoerd. Voorafgaand aan de vertoning van de film was al een verhit debat op gang gekomen in Polen, in reactie op geruchten uit Frankrijk over het ‘anti-Poolse’ karakter van de film. Vervolgens zagen kijkers in Polen dus niet dezelfde versie van de documentaire als de Fransen.
Op verzoek van de Poolse producent Lew Rywin stemde Lanzmann in met een inkorting van de oorspronkelijk meer dan negen uur durende film naar twee uur (wat een verbazingwekkende uitzondering op zijn gebruikelijke aanpak was). Volgens Lanzmann was Rywin vooral geïnteresseerd in ‘Poolse scènes’, hoewel uit het productieregister blijkt dat deze helemaal niet allemaal in de Poolse versie voorkomen. De interviews werden ook drastisch ingekort.
Fragment van een ongebruikte tape. In gesprek met de Poolse spoorman over de treinen naar Treblinka. In de uiteindelijke film zijn maar enkele fragmenten van dit interview gebruikt. Foto: Claude Lanzmann/Youtube
Verrassend genoeg is deze ingekorte versie niet terug te vinden in de Poolse televisiearchieven; alleen het productieregister is overgebleven. Wellicht is dit de reden dat er tot nog toe nauwelijks over geschreven is in de uitgebreide literatuur over de film, noch in Polen, noch in het buitenland. Als gevolg daarvan zijn ook Poolse wetenschappers die zich in de film en de impact ervan verdiepen, genoodzaakt om van de oorspronkelijke (Franse) versie uit te gaan.
Ongehoorde getuigen
Lanzmann was de eerste documentairemaker die het initiatief nam om daders, slachtoffers én omstanders te interviewen voor de camera. Die laatste groep was tot dan toe niet aan het woord gekomen. Shoah kan dus worden gezien als de eerste filmregistratie van Poolse getuigen voor een wereldwijd publiek. Lanzmann zelf merkte de uitzonderlijke waarde van dit materiaal al op:
“Ik was de eerste persoon die terugkeerde naar de plaats delict, naar degenen die nog nooit hadden gesproken, en ik realiseerde me hoe graag zij zich wilden uitspreken. Deze zuiverheid, deze spontaniteit te behouden was van cruciaal belang. Dit Polen was een schat die ik niet mocht verkwisten.”1
In 1997 kwamen ongebruikte tapes met meer dan driehonderdveertig uur aan opnames (aldus een schatting van de regisseur) plus bijbehorende documenten in het Holocaust Memorial Museum in de Verenigde Staten terecht. Sinds 2007 zijn ze geleidelijk online beschikbaar gesteld en kunnen ze bestudeerd worden.
Fragment van een ongebruikte tape. In gesprek met een Poolse boer over de schietplaats bij Treblinka. Foto: Claude Lanzmann / United States Holocaust Memorial Museum
Literatuurwetenschapper Dorota Głowacka was een van degenen die zich in het materiaal verdiepten. Haar bevindingen bevestigen dat het archief talloze fragmenten bevat die “de dynamiek van de Poolse herinnering aan de Holocaust onthullen”.2 Volgens Głowacka is dit van groot belang, omdat nog maar weinig Poolse bronnen en getuigenissen zijn doorgedrongen tot het wereldwijde Holocaustonderzoek—dit ondanks het feit dat onderzoekers zich in de afgelopen decennia veel meer bewust werden van het belang van getuigenissen en het ontwikkelen van onderzoeksmethoden om die zorgvuldig en respectvol te kunnen bestuderen.3
Deze onderzoeksmethoden draaien niet alleen om wat er gezegd wordt, maar ook hoe: onderzoekers bestuderen getuigenissen van overlevenden en kijken daarbij naar articulatie, stemgebruik, gebaren en lichaamstaal, weglatingen, haperingen, herhalingen en vervormingen. Dergelijk onderzoek focuste aanvankelijk vooral op getuigenissen van overlevenden, maar sinds het begin van deze eeuw heeft onderzoek naar omstandergetuigenissen een vlucht genomen
Toch wordt een grondig onderzoek naar de Poolse omstandergetuigenissen in Shoah vooralsnog belemmerd door de verschillende film- en tekstversies die circuleren. Deze verschillende versies komen voort uit het opnameproces van de documentaire zelf, en de vele keren dat de tekst van de Poolse getuigenissen daarna is vertaald.
Lost in translation
Op de set van Shoah was een Poolse tolk aanwezig, die de Poolse getuigenissen ter plekke in het Frans vertaalde en al samenvattend doorgaf aan Lanzmann. Maar de communicatie met de getuigen en de vertaling van de Poolse getuigenissen verliep moeizaam. Lanzmann liet de getuigen die Hebreeuws of Jiddisch spraken in hun eigen tempo praten en in alle rust herinneringen liet ophalen, maar tegenover de Duitsers die hij interviewde was hij agressiever en tegenover de Polen ronduit bruusk.4
Hij negeerde het ritme waarin Poolse omstanders hun herinneringen ophaalden, maakte ironische opmerkingen, onderbrak, drukte door, provoceerde. Hij verhaspelde achternamen en plaatsnamen. Volgens Dorota Głowacka kun je op basis van deze feiten stellen dat de gesprekken die in Shoah plaatsvinden misleidend zijn. “[N]och in de film, noch in het ongebruikte opnamemateriaal komt het tot een dialoog tussen Lanzmann en de Poolse ooggetuigen over de Poolse herinnering aan de Holocaust.”5
Fragment van een ongebruikte tape. In gesprek met de Poolse machinist Jan Piwonski over de treinen naar Sobibor. De vertaler zit links van de geïnterviewde. Foto: Claude Lanzmann / United States Holocaust Memorial Museum
In 1985 publiceerde Lanzmann een boek met transcripten van alle dialogen in Shoah in het Frans. Het boek is in vele talen vertaald en wordt vaak gebruikt als brontekst voor onderzoek naar de getuigenissen in de film. Simone de Beauvoir schreef in de inleiding dat de stemmen van Poolse getuigen “onverschillig en zelfs enigszins sarcastisch” waren. Het door de interviewer opgelegde ethische kader identificeerde zij daarmee ten onrechte als gecreëerd door de geïnterviewden zelf.
In 1993 verscheen de Poolse versie van het boek. Het kwam op een wat omslachtige manier tot stand: vertaler Marek Bieńczyk ontving de Franse vertalingen van Lanzmanns Poolse vertaler Barbara Janicka en vertaalde die weer terug naar het Pools. Door de vele vertalingen en inkortingen lijken Bieńczyks gepubliceerde vertalingen helemaal niet meer op de oorspronkelijke gesproken teksten van de getuigen—ze zijn ingekort en gesimplificeerd, de haperingen en aarzelingen eruit verwijderd.
Daardoor lijken de geïnterviewde Polen mogelijk onverschilliger dan ze destijds waren. Maar omdat dit nu simpelweg onbekend is, is het belangrijk om de beschikbare gegevens zo goed mogelijk te onderzoeken en ons bewust te zijn van de obstakels die de verschillende vertalingen hebben opgeworpen.
Getuigenis in een passend kader
Tot nog toe lijken wetenschappers zich nog niet altijd bewust van deze dubbelzinnigheden. Op 24 augustus 2015, tijdens de conferentie Probing the Limits of Categorization: The Bystander in Holocaust History,6 werd in bioscoop Tuschinski in Amsterdam een gesprek gevoerd onder de noemer ‘Nazi Bystanders as Cultural Icons in Film and Television’. De aandacht ging al snel uit naar Claude Lanzmanns film Shoah. En hoewel de sprekers bijeen waren gekomen om te praten over Duitse ooggetuigen, waren in de geselecteerde scènes die aan het publiek werden vertoond vooral Poolse omstanders te zien.
Tijdens de discussie na de vertoning kwamen de aanwezigen steeds op bepaalde uitspraken uit de fragmenten terug. Geen van de vele onderzoekers in de zaal had daarbij aandacht voor het feit dat de argumenten die hierbij over tafel gingen telkens niet gebaseerd waren op de letterlijke verklaringen van de Poolse boeren, maar op de interpretatie van die verklaringen door vertalers: de Poolse vertaler (Barbara Janicka) die de verklaringen in het Frans had samengevat voor Lanzmann, en de auteur verantwoordelijk voor de Engelse ondertiteling bij deze vertoning.
Fragment van een ongebruikte tape. In gesprek met Czesław Borowy die vlakbij Treblinka woonde. Foto: Claude Lanzmann / United States Holocaust Memorial Museum
Waarom dat een probleem is, valt goed te illustreren aan de hand van de vertaalslag in een van de fragmenten die tijdens de Tuschinski-conferentie werden getoond. Hierin wordt een lange zin, bestaande uit bijna vijftig woorden en vol met ingewikkelde verklaringen van een ooggetuige, door de vertaler met één enkel woord samengevat. Het gesproken Pools van de getuige wordt niet ondertiteld, alleen Janicka’s vertaling:
Claude Lanzmann: Il était aux premières loges pour voir tout-ça là-bas, non?
[ondertiteld: He could watch all this as if from a front row seat, right?]7
Barbara Janicka (vertaler, tegen ooggetuige Czesław Borowy): Pan spojrzy tam… To widział pan wszystko to, co, jak w loży, to, co tam się działo, prawda?
[ondertiteld: Look over there… So you could see all those, like from a front row seat, those things that happened there, right?]8
Czesław Borowy: No naturalnie, że widziałem. Widziałem… Człowiek i podchodził, i bliżej, i z tamtej strony, bo mamy pola, pola i łąki na tamtej stronie torów, więc żeśmy przejeżdżali, i się z pola szło, i na pole, no i śmy wszystko widzieli, no. Jak oni tu…
[niet ondertiteld: Well, I saw it, naturally. I saw… You came, and you came nearer and from the other side, for we have fields, fields and meadows on the other side of the tracks, so we moved across, and you went from the field and into the field, so we saw all this, yes. How they here…]9
Barbara Janicka (vertaalt voor Lanzmann): Naturellement.
[ondertiteld: naturally]
Wat er tijdens dit Tuschinski-debat gebeurde, laat zien dat vaak onopgemerkt blijft hoezeer een vertaling een goed begrip van een getuigenis in de weg kan staan. Bovendien lijkt het Pools hier niet te behoren tot de talen die erkend worden als brontaal voor Holocauststudies, hoogstens na vereenvoudiging en vertaling in de dominante taal (in dit geval Frans en Engels).
Dubbelzinnigheden
Het is belangrijk om te benadrukken dat de getuigenissen die Lanzmann heeft opgenomen dubbelzinnig zijn. Hoewel ze de meningen, emoties en herinneringen van de geïnterviewden weergeven, is de herinnerde informatie vaak foutief of onnauwkeurig. Dit kan komen door haperende geheugens van de getuigen, maar de getuigenissen kunnen net zo goed kwaadsprekerij, leugens of vooroordelen bevatten.
Głowacka noemde dit laatste verschijnsel ook wel ‘negatieve getuigenis’, die “hoewel het een vervormde versie van de geschiedenis biedt, wel de complexe lagen van verbindingen en verwikkelingen in het Poolse geheugen rond de Holocaust onthult.”10 Deze complexe lagen kunnen niet via een samenvatting of vertaling worden bestudeerd. Wat nodig is, is toegang tot dezelfde soort gegevens die gebruikt werden om de getuigenissen van overlevenden te onderzoeken: details van articulatie, gebaren, het gebruik van dubbelzinnigheden en het ritme van stiltes.
Vertaald door Małgorzata Diederen Woźniak.
Over de auteur
Roma Sendyka.
Roma Sendyka is professor bij de afdeling Poolse Studies aan de Jagiellonische Universiteit in Krakau. In haar werk komen verschillende onderzoeksvelden samen: literatuur, antropologie en visuele cultuur. Momenteel werkt ze aan een project over ‘non-sites of memory’ in relatie tot genocide in Centraal- en Oost-Europa
Over dit onderzoeksproject
In 2016 begon een groep onderzoekers van het Research Centre for Translation Studies en het Research Center for Memory Cultures aan de Faculteit Poolse Studies van de Jagiellonische Universiteit (Krakau) een experimenteel onderzoeksproject van drie jaar. Ze analyseerden gesproken fragmenten van getuigen uit geselecteerde scènes van Claude Lanzmanns documentaire Shoah.
Ze werden ondersteund door specialisten in vertalingen, memory studies, antropologie, dialectologie, communicatiewetenschappen, digitale geesteswetenschappen, Jiddische cultuur, de geschiedenis van de Holocaust en – niet in de laatste plaats – filmwetenschappers. Deze tekst is een voorpublicatie van een langer artikel over de betekenis en perceptie van de getuigenissen van Poolse getuigen in Shoah, die in 2020 wordt gepubliceerd in PI, een Pools tijdschrift voor vertaalwetenschappen.
Noten
1 Claude Lanzmann, Zając z Patagonii: (pamiętniki), Wołowiec, Wydawnictwo Czarne, 2010.
2 Dorota Głowacka. Współ-pamięć, pamięć „negatywna” i dylematy przekładu w „wycinkach” z Shoah Claude’a Lanzmanna (Teksty Drugie 6, 2016).
3 Shoshana Felman & Dori Laub, Testimony: Crises of Witnessing in Literature, Psychoanalysis, and History (London: Taylor & Francis, 1992).
4 Erin McGlothlin, “Listening to the Perpetrators in Claude Lanzmann’s “Shoah”” (Colloquia Germanica 43: 3, 2010); Francine Kaufmann F. 1993. Interview et interprétation consécutive dans le film Shoah, de Claude Lanzmann, Meta 38: 4, 1993).
5 Głowacka 2016, 305.
6 De conferentie vond plaats op 24-25 september 2015 en werd georganiseerd door het Duitsland Instituut in Amsterdam. Conferentieverslagen werden gepubliceerd in het boek Probing the Limits of Categorization: The Bystander in Holocaust History (Morina, Thijs 2019). Nicole Colin en Wulf Kansteiner leidden het gesprek.
7 “Heeft hij alles vanaf de voorste rij gezien?”
8 “Kijkt u daar … U zag dit alles, als van de voorste rij, daar, wat daar gebeurde, toch?”
9 “Natuurlijk heb ik dat gezien. Ik zag … want zo kwam je daar, en dichterbij, vanaf die kant, want we hebben velden, velden en weiden aan de andere kant van het spoor, dus wij staken hier over, en hier kwam je van het veld, of ging je erheen, en dus zagen we alles. Hoe ze hier …”
10 Głowacka 2016, 301.
Verder lezen
- Victoria Barnett, Bystanders: Conscience and Complicity during the Holocaust, Westport, Connecticut: Praeger, 2000.
- David Cesarani, Paul A. Levine, Bystanders to the Holocaust: A Re-Evaluation, New York: Routledge, 2014.
- Ido de Haan, “Medeplichtige omstanders?”, WO2 Onderzoek uitgelicht, januari 2019.
- Erin McGlothlin, “Listening to the Perpetrators in Claude Lanzmann’s “Shoah””, Colloquia Germanica 43: 3, 2010.