Het combineren van puzzelstukjes

Oorlogsbron uitgelicht

door Netwerk Oorlogsbronnen (Janneke Jorna) – leesduur 5 minuten

Onderzoek doen naar persoonlijke geschiedenissen van getuigen van de Tweede Wereldoorlog is met de komst van Oorlogslevens.nl een stuk gemakkelijker geworden. Waar het voorheen een onderzoek op zich was om te achterhalen via welke organisaties en websites bronnen te vinden waren over een bepaalde persoon, is die informatie voortaan op één digitale locatie verzameld. Dit keer een reconstructie van het leven in oorlogstijd van Neeltje Blok.

Oorlogslevens.nl is het startpunt voor je zoektocht naar het leven van mensen in de Tweede Wereldoorlog. Deze informatie ligt verspreid over een heleboel collecties en erfgoedinstellingen, zowel nationaal als internationaal. Door dit op één plek digitaal bij elkaar te brengen, maakt Oorlogslevens.nl het mogelijk om onbekende verhalen te vertellen en nieuwe patronen te ontdekken. Er zijn momenteel bijna 300.000 gegevens van personen te vinden op Oorlogslevens.nl. En de website blijft uitbreiden. Bij iedere nieuwe collectie die wordt toegevoegd, vinden we weer verbanden waardoor een completer beeld ontstaat.

Een voorbeeld is het leven van de Rotterdamse caféhoudster Neeltje Blok. Haar leven in oorlogstijd is via Oorlogslevens.nl te reconstrueren uit verschillende bronnen. Haar verhaal toont de kracht van het digitaal doorzoekbaar maken en verbinden van collecties. Na het crowdsourcen van de Kamp Vught Cartotheek, in samenwerking met het NIOD en Nationaal Monument Kamp Vught, weten we dat Neeltje op 9 juni 1943 Kamp Vught binnenkomt. Maar wat gaat daaraan vooraf?

Kampkaart Kamp Vught van Neeltje Blok. Foto: NIOD

De in mei 2020 toegevoegde data, afkomstig van arrestantenkaarten uit het Stadsarchief Rotterdam, geeft antwoord op deze vraag. Neeltjes geliefde, een Joodse man, dook bij haar onder totdat ze beiden werden verraden en gearresteerd. Op 3 december 1942 werd Neeltje opgesloten in de Rotterdamse gevangenis de Haagsche Veer, op verdenking van hulp aan Joden. Na een half jaar werd Neeltje overgeplaatst en belandde ze in Kamp Vught.

Dit kamp werd na Dolle Dinsdag ontruimd uit angst voor de naderende geallieerden. Zo kwam Neeltje via Kamp Ravensbrück op 9 oktober 1944 in Kamp Neuengamme terecht. Vlak voor de bevrijding wist Neeltje een plek te bemachtigen op het transport naar de vrijheid in de zogenaamde witte bussen. Deze reddingsactie van het Zweedse Rode Kruis bracht met Duitse toestemming gevangenen dwars door de frontlijn in veiligheid. Toch ging dit niet altijd goed; de geallieerden voerden luchtaanvallen uit op het transport van Neeltje. Dit werd haar fataal. Op 25 april 1945 kwam Neeltje Blok om.

Vrouwen in gevangeniskleding buiten aan het werk in Ravensbrück bij een lorrie. Foto: Beeldbank WO2 – Verzetsmuseum Zuid-Holland

Concentratiekamp Neuengamme bij Hamburg. Foto: Beeldbank WO2 – NIOD

Erfgoed uit de Tweede Wereldoorlog

Neeltjes gevangenisstraf in de Haagsche Veer kon aan haar verhaal worden toegevoegd door het crowdsourcen van arrestatiekaarten en ontslagkaarten van mensen die in Rotterdam zijn opgepakt tijdens de Tweede Wereldoorlog. Voor bijvoorbeeld nabestaanden kan dit waardevolle en nog onbekende informatie zijn. Zo liet de neef van Neeltje Blok aan Netwerk Oorlogsbronnen weten sommige bronnen uit de tijdlijn van Neeltje nog niet te kennen.

Arrestantenkaart van Neeltje Blok, gemaakt op 3 december 1942. Foto: Stadsarchief Rotterdam

De kaarten zijn onderdeel van het Rotterdamse politiearchief (collectie Stadsarchief Rotterdam). Om dit papieren erfgoed digitaal bruikbaar te maken, zijn in totaal 106.952 kaarten – 34.700 arrestantenkaarten en 18.776 ontslagkaarten – gescand en vervolgens door 160 vrijwilligers dubbel overgetikt.

De kaarten bevatten informatie over waar de arrestanten vandaan kwamen, wanneer en waarom ze zijn opgepakt en gevangengehouden, waar ze daarna terechtkwamen of wanneer ze zijn vrijgelaten. Zo zijn 2362 gevangenen naar Kamp Amersfoort gebracht, 1856 gevangenen naar het Huis van Bewaring en 1671 gevangenen zoals Neeltje naar Kamp Vught.1473 Joodse gevangenen, zoals de vriend van Neeltje, zijn naar Kamp Westerbork gebracht en 545 kwamen terecht in het Oranjehotel in Scheveningen.

Gevangenen die vanaf de Rotterdamse cel overgebracht zijn naar Kamp Amersfoort. Foto: Netwerk Oorlogsbronnen

Politiebureau aan het Haagseveer in Rotterdam, circa 1935. In de Tweede Wereldoorlog werden hier veel mensen gevangen genomen. Foto: Wikimedia Commons

Arrestatiepieken

Het ging daarbij niet alleen om politieke of Joodse gevangenen. Die waren er wel; zo werden er 54 communisten opgepakt en 154 mensen gearresteerd voor het helpen van Joden. Maar het grootste deel van de arrestanten is opgepakt op verdenking van diefstal. Alledaagse criminaliteit ging gewoon door en nam zelfs toe. De bezetting bood nieuwe mogelijkheden tot diefstal of dwong mensen de criminaliteit in.

Daarnaast werden relatief veel mensen opgepakt vanwege de arbeidsinzet en vanwege stakingen. De precieze definitie van een staking is hierbij niet duidelijk; waarschijnlijk gaat het hier naast de bekende grote stakingen als de Februaristaking, de April-meistakingen en de Spoorwegstaking ook om individuele werkweigering.

Daarnaast zijn er twee interessante arrestatiepieken in de data terug te vinden. De eerste was op 2 mei 1943, de eennalaatste dag van de April-meistakingen. Op die dagen zijn 195 mensen gearresteerd in Rotterdam en omgeving. De tweede piek volgde een tijd later, namelijk op 16 mei 1945. Na de bevrijding zijn veel NSB’ers en andere vermeende collaborateurs opgepakt. Deze arrestaties gebeurden wellicht al eerder en werden vanwege de chaotische situatie pas later in de administratie verwerkt.

Pieken in de data van de Rotterdamse arrestatiekaarten tijdens de April-meistakingen en vlak na de bevrijding. Foto: Netwerk Oorlogsbronnen

De ontsluiting van het Rotterdamse politiearchief en het toevoegen van de dataset aan Oorlogslevens.nl maakt nieuw onderzoek mogelijk. We weten nu dat de meeste Rotterdamse gevangenen gearresteerd zijn voor diefstal en dat de April-meistakingen zorgden voor een overvolle gevangenis. Ook weten we door het crowdsourcingproject een heleboel over de gevangenschap van Neeltje Blok. Alleen haar tijd in Kamp Ravensbrück en wanneer ze het kamp verliet is nog een missend puzzelstukje. Wie weet welke collectie de puzzel uiteindelijk compleet kan maken?

Over Netwerk Oorlogsbronnen

Oorlogslevens.nl is een zoekdienst van Netwerk Oorlogsbronnen in samenwerking met zijn partners, en is tot stand gekomen met steun van het ministerie van VWS, het Mondriaan Fonds en het vfonds. De techniek die informatie uit verschillende beschikbare namendatabases aan elkaar koppelt, is ontwikkeld door Netwerk Oorlogsbronnen en Spinque. De website Oorlogslevens.nl is ontworpen door Driebit. Netwerk Oorlogsbronnen – een samenwerkingsverband van zo’n honderd WO2-bronbeherende organisaties – heeft tot doel fysiek verspreide bronnen digitaal beter vindbaar en bruikbaar te maken.


Foto boven aan artikel

Een foto van Neeltje Blok. Bron: Oorlogsgravenstichting, datum en fotograaf onbekend.