Het duizelt me een beetje. Herstellen, teruggeven, schadeloosstellen, compenseren, tegemoetkomen, rechtdoen – in deze editie van WO2 Onderzoek uitgelicht komen al deze termen in telkens wisselende verbanden voorbij. Het laat de zoektocht zien naar een passende manier om met historisch onrecht om te gaan. En wat is het doel van die zoektocht: gerechtigheid, verwerking, genoegdoening, erkenning? Ook deze begrippen worden allemaal genoemd in dit nummer. Zoals dat wel vaker met onderzoek gaat: hoe meer je leest, hoe meer vragen het oproept. En toch viel bij mij na lezing van dit nummer meer op zijn plek.
Nu of nooit
Het startpunt van dit nummer van WO2 Onderzoek uitgelicht is het gegeven dat de laatste jaren veel instituties onderzoek laten uitvoeren naar hun betrokkenheid bij historisch onrecht tijdens en na de Tweede Wereldoorlog. Nederlandse gemeenten, het Rode Kruis, NS, de Nederlandsche Heidemaatschappij, psychiatrische instellingen: zowel de publieke sector als het bedrijfsleven is betrokken bij dergelijk onderzoek.
Waar komt deze hausse aan institutionele oorlogsgeschiedenis vandaan? In zijn overzichtsartikel noemt historicus en journalist Elias van der Plicht een aantal oorzaken, zoals nieuwe feiten die boven tafel komen, meer aandacht voor de positie van vervolgingsslachtoffers en het uitsterven van de eerste generatie (‘het is nu of nooit’). Onderzoek naar historisch onrecht uit de Tweede Wereldoorlog is dus uiterst actueel, maar heeft ook een lange voorgeschiedenis. Van der Plicht laat zien wat aan de huidige onderzoeken voorafging. Hij beschrijft de verschillende stadia van Joods rechtsherstel sinds de Tweede Wereldoorlog en belicht de recente onderzoeken van Nederlandse gemeenten in dit verband.
Erfpachtboetes
Een andere relevante vraag in deze editie is wat bepaalde vormen van rechtsherstel betekenen voor betrokkenen, ofwel slachtoffers en nabestaanden van historisch onrecht. Brengt rechtsherstel de erkenning waarop ze vaak hopen?
Daarover ging historicus Bart Nauta in gesprek met psycholoog Jackie June ter Heide en historicus Nicole Immler. De context waarin rechtsherstel plaatsvindt blijkt van cruciaal belang voor getroffenen om zich erkend te voelen. De praktijk is bovendien weerbarstig: erkenning is zelden het sluiten van een boek.
Het ontvangen van erkenning biedt ook nieuwe mogelijkheden. Den Haag is een van de gemeenten die na onderzoek met een regeling zijn gekomen ter compensatie van de erfpachtboete die Joodse overlevenden na de oorlog werd opgelegd. Anders dan Amsterdam koos Den Haag ervoor om naast een collectieve compensatieregeling voor de Joodse gemeenschap ook individuele tegoeden uit te keren aan Joodse eigenaren of hun nabestaanden.
Uitgeverij de Nieuwe Haagsche B.V.
Een van de ontvangers is Marita Simons-Deen, de schoondochter van David Simons. Zij stelde het geld ter beschikking voor een heropvoering van een uit 1944 afkomstige operaparodie die is geschreven en uitgevoerd in Kamp Westerbork. In de rubriek ‘Oorlog verbeeld’ bespreekt OU-hoofdredacteur Sophie van den Bergh dit project.
Kijkje in de keuken
Tot slot krijgt de lezer in deze editie ook een direct kijkje in de keuken van de compensatiepraktijk. Job Cohen is voorzitter van de Commissie Individuele Tegemoetkoming Slachtoffers WOII Transporten. Deze commissie heeft zich gebogen over een financiële regeling voor getroffenen.
Cohen laat in zijn openhartige column zien welke overwegingen daarbij een rol hebben gespeeld en wat het effect op betrokkenen is geweest. Ook vertelt hij over de lessen die hij hieruit getrokken heeft. Tip van de sluier: er bestaat geen volledig passende reactie op historisch onrecht, maar dat ontslaat ons niet van de plicht die reactie te blijven formuleren.
Zo wordt de lezer meegevoerd op een zoektocht naar een ‘passende’ omgang met historisch onrecht of eigenlijk ‘immoreel gedrag’, zoals Cohen het noemt. Die zoektocht eindigt voor de lezer niet bij een allesomvattende term, maar – zo is de hoop – bij het inzicht dat juist die zoektocht centraal zou moeten staan. Omgaan met historisch onrecht is niet voor niets een werkwoord.
Over de auteur
Ilse Raaijmakers
Ilse Raaijmakers is senior beleidsonderzoeker bij ARQ Kenniscentrum Oorlog, vervolging en geweld. Daarnaast is ze redacteur van WO2 Onderzoek uitgelicht.
Foto bovenaan artikel
De roof op diamanten van Joden in Amsterdam, 1942. Bron: Stadsarchief Amsterdam