Onderzoek doen naar persoonlijke geschiedenissen van getuigen van de Tweede Wereldoorlog is met de komst van Oorlogslevens.nl een stuk gemakkelijker geworden. Waar het voorheen een onderzoek op zich was om te achterhalen bij welke organisaties en websites bronnen te vinden waren over een bepaalde persoon, is die informatie voortaan via één digitale locatie verzameld. De nieuwe website, een initiatief van Netwerk Oorlogsbronnen, won in februari een internationale innovatieprijs. De rubriek ‘Oorlogsbron uitgelicht’ staat komende nummers in het teken van ‘Oorlogslevens’.
Nu het 75 jaar geleden is dat de Tweede Wereldoorlog eindigde, kunnen steeds minder mensen er uit eigen ervaring over vertellen. Vindbare en bruikbare bronnen uit die tijd zijn daarom steeds onmisbaarder, ook om de huidige en toekomstige digitale generaties te stimuleren zich in de oorlogstijd te verdiepen.
Oorlogslevens.nl biedt iedereen een handig startpunt voor onderzoek naar de persoonlijke geschiedenissen van oorlogsgetuigen. Mensen op zoek naar het oorlogsverleden van hun opa. Docenten die meer willen weten over slachtoffers in de plaats waar hun school staat. En uiteraard ook onderzoekers, die bijvoorbeeld met één druk op de knop kunnen zien wie de mannen waren die tijdens de Razzia van Amsterdam werden opgepakt en omkwamen in Mauthausen.
Van fysiek verspreid naar digitaal gekoppeld
Informatie over levensgebeurtenissen in oorlogstijd is verspreid over databestanden en archiefcollecties in binnen- en buitenland. Op Oorlogslevens.nl zijn circa 2,5 miljoen namen, afkomstig uit zo’n twintig verschillende collecties en databases, door slimme algoritmes met elkaar vergeleken.
Levensgebeurtenissen van Hendrikus Franciscus Botterman. Foto: Netwerk Oorlogsbronnen
Zo is op Oorlogslevens.nl bijvoorbeeld de tragische levensloop van Hendrikus Franciscus Botterman te vinden. Hij werd na Operatie Market Garden vanuit Arnhem naar Putten geëvacueerd, en daar tijdens de razzia begin oktober 1944 opgepakt. Na een kortstondige gevangenschap in Kamp Amersfoort werd Botterman getransporteerd naar concentratiekamp Neuengamme en uiteindelijk – samen met duizenden medegevangenen – op 3 mei 1945 op het schip de Cap Arcona gedood.
Vervolgens zijn gegevens die over dezelfde persoon gaan aan elkaar verbonden. Zo zijn de levens van bijna 300.000 mensen gereconstrueerd. Het gaat om oorlogsgetuigen – nu alleen nog slachtoffers – die tijdens of na de oorlog zijn overleden: gevangenen in (concentratie)kampen en gevangenissen, slachtoffers van bombardementen, tewerkgestelden, verzetsstrijders, militairen en Joodse, Sinti- en Roma-slachtoffers.
Ook kun je door de grote hoeveelheid gekoppelde data gericht achterhalen welke mensen betrokken waren bij bepaalde gebeurtenissen of plaatsen. Zo kun je bijvoorbeeld dankzij gegevens over arrestaties en gevangenschap op bepaalde datums, zien welke mannen zijn opgepakt tijdens de Razzia van Amsterdam en zijn omgekomen in Mauthausen.
Door meer bronnen toe te voegen verwachten we ook de andere slachtoffers van deze razzia te kunnen identificeren, bijvoorbeeld zij die zijn omgekomen in Buchenwald of zijn vrijgelaten in Schoorl. De komende tijd verbeteren we de vindbaarheid van informatie over personen steeds verder. Door continu nieuw beschikbare bronnen toe te voegen, worden bestaande tijdlijnen over personen verder verdiept en nieuwe tijdlijnen toegevoegd.
Door de toevoeging van bronnen uit verschillende collecties kan het leven van een individu tijdens de oorlog steeds beter worden gereconstrueerd. Foto: Netwerk Oorlogsbronnen
Crowdsourcing
Hoe gaat het digitaal toegankelijk maken van deze data in zijn werk? Digitaal bruikbaar maken gaat verder dan alleen scannen: je moet de inhoudelijke gegevens van de bron omzetten naar gestructureerde en doorzoekbare, digitale data. Netwerk Oorlogsbronnen initieert en ondersteunt dan ook crowdsourcing-projecten, waarbij vrijwilligers collecties en archieven helpen ontsluiten door de informatie van scans over te tikken. Zo ontstaat er een databestand dat gebruikt kan worden in Oorlogslevens.nl.
Zo is in 2017 de cartotheek van Kamp Vught – bestaande uit circa 25.000 persoonsregistratiekaartjes van zowel Joodse als politieke gevangenen – door 160 vrijwilligers gecrowdsourced. We maakten zo van een analoog archief waarin je moet bladeren om een naam te vinden een digitaal doorzoekbaar archief.
Doordat de gegevens van 21.073 kaartjes1 vervolgens in de context van andere bronnen worden geplaatst via Oorlogslevens.nl, is het mogelijk om het transport naar en van Kamp Vught en de gevangenschap in dit kamp te raadplegen als onderdeel van een individuele tijdlijn die bestaat uit een reeks aan gebeurtenissen.
Rode Kruis-gegevens
Zeer binnenkort voegen we arrestatiekaarten en ontslagkaarten uit het Rotterdamse politiearchief (’40-’45) toe. Meer dan 50.000 documenten zijn daarvoor vanuit huis overgetypt door vrijwilligers. Zo krijgen we inzicht in wie tijdens de Duitse bezetting waarvoor heeft vastgezeten in een Rotterdamse politiecel.
Ook volgt binnenkort een aantal collecties van het CBG | Centrum voor familiegeschiedenis, die ook via crowdsourcing digitaal doorzoekbaar zijn gemaakt. Het gaat om kaarten van het Rode Kruis met gegevens van vermiste overleden personen na de Tweede Wereldoorlog. En een collectie van Duitse overlijdensakten. Dit zijn afschriften van overlijden van Nederlanders die tijdens de oorlogsjaren al dan niet gedwongen in Duitsland verbleven en niet in concentratiekampen waren ondergebracht. Deze afschriften zijn in opdracht van de geallieerden kort na de oorlog door Duitse gemeenteambtenaren opgesteld.
Toekomstplannen
De beschikbaarstelling van individuele gegevens roept vragen rond privacy op. De partnerorganisaties die bronnen of gegevensbestanden aanleveren waaruit tijdlijnen geautomatiseerd worden samengesteld, bepalen zelf van welke mensen ze informatie aanleveren. Op dit moment zijn uit privacyoverwegingen met name bronnen opgenomen over personen die tijdens of na de oorlog zijn overleden.
Het betreft bronnen met betrekking tot vervolgden (omwille van geloof, etniciteit, etc.), militaire slachtoffers, burgerslachtoffers (als gevolg van bijvoorbeeld bombardementen of razzia’s) en verzetsdeelnemers.
We verwachten in 2021 de websites Oorlogsbronnen.nl en Oorlogslevens.nl te kunnen samenvoegen. Deze koppeling maakt de contextualisering van bronnen uit de Tweede Wereldoorlog voor gebruikers compleet. De antwoorden die we dan kunnen geven op vragen rond een persoon, gebeurtenis, plaats of thema in de Tweede Wereldoorlog zullen veel verder gaan dan alleen het aanbieden van beschikbare bronnen. Duiding over wie, wat, waar en wanneer wordt dan in samenhang met, en gegenereerd vanuit bronnen aangeboden.
Over Netwerk Oorlogsbronnen
Oorlogslevens.nl is een zoekdienst van Netwerk Oorlogsbronnen in samenwerking met zijn partners, en is tot stand gekomen met steun van het ministerie van VWS, het Mondriaan Fonds en het vfonds. De techniek die informatie uit verschillende beschikbare namendatabases aan elkaar koppelt, is ontwikkeld door Netwerk Oorlogsbronnen en Spinque. De website Oorlogslevens.nl is ontworpen door Driebit. Netwerk Oorlogsbronnen – een samenwerkingsverband van zo’n honderd WO2-bronbeherende organisaties – heeft tot doel fysiek verspreide bronnen digitaal beter vindbaar en bruikbaar te maken.
Noot
1. De overige kaartjes zullen de komende jaren ook beschikbaar worden gesteld, zodra de betreffende personen aantoonbaar of logischerwijs niet meer in leven zijn.