Maart 2020: ‘De lente kunnen ze niet annuleren’. Die boodschap, bij een tekening van ontluikende narcissen, zet de Britse beeldend kunstenaar David Hockney op Instagram om mensen overal ter wereld een hart onder de riem te steken. Velen zitten gedwongen thuis, alleen, of juist dicht op de huid van geliefden en gezinsleden. Ik kijk uit het raam en vraag me af: wat betekent vrijheid nu, in 2020?
Februari 2019: ik zit met een groep onderzoekers van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en het Nationaal Comité 4 en 5 mei samen om te spreken over een gezamenlijk onderzoeksproject in het kader van het naderende lustrumjaar ‘75 jaar vrijheid’. Is het mogelijk om met verschillende onderzoekers, met ieder hun eigen expertise en onderzoeksgegevens, een bundel samen te stellen rond de vraag wat vrijheid nu betekent, in het Nederland van 75 jaar na de bevrijding?
Iedereen is enthousiast: vanuit verschillende langlopende studies van het SCP en uit het Nationaal Vrijheidsonderzoek van het Nationaal Comité is een schat aan onderzoeksdata beschikbaar om een antwoord op die vraag te geven.
Maar hoe gaan we dit onderzoek precies aanpakken? Vrijheid is immers een veelzijdig begrip. Onder de noemer ‘vrijheid’ kunnen heel verschillende zaken vallen – van politieke grondrechten zoals de vrijheid van meningsuiting en persvrijheid tot sociale en economische rechten als het recht op onderwijs en op een behoorlijke levensstandaard. We besluiten dat we ons zullen richten op de beleving van vrijheid in het alledaagse leven.
Bijvoorbeeld de mate waarin bewoners van Nederland trots zijn op vrijheid en waarin ze vrijheid typerend vinden voor de Nederlandse identiteit, en hoe de opvattingen over de vrijheid van meningsuiting zich door de afgelopen decennia hebben ontwikkeld. En hoe personen met een recente oorlogsgeschiedenis aankijken tegen de vrijheid in Nederland.
Maar vrijheid speelt niet alleen in de hoofden van mensen een rol, maar ook in hoe zij zich gedragen en wat zij doen. Juist in die praktijk kan vrijheid gaan schuren en tot spanningen, dilemma’s of tegenstellingen leiden. Daarom verkennen we ook hoe vrijheid er in hedendaags Nederland in de praktijk uitziet, bijvoorbeeld door te kijken hoe Nederland handen en voeten geeft aan mensenrechten en hoe het recht op privacy zich verhoudt tot het recht op veiligheid.
Januari 2020: de hoofdstukken zijn af. Op basis van de verschillende invalshoeken en data kunnen we concluderen dat de fundamenten van de vrijheid in Nederland stevig zijn, 75 jaar na de bevrijding. Een overgrote meerderheid van de burgers voelt zich verbonden met Nederland vanwege vrijheden als de vrije meningsuiting en de vrijheid van religie, maar ook vanwege de garanties op mensenrechten en de verboden op bijvoorbeeld ongelijke behandeling en discriminatie.
Cover De stand van vrijheid. Vrijheid in Nederland 75 jaar na de bevrijding.
Zowel ouderen als jongeren blijken tradities zoals de Dodenherdenking en viering van de Bevrijding belangrijk te vinden. Ook behoort vrijheid tot de kern van wat Nederlanders onder hun identiteit verstaan. Zij associëren vrijheid vooral met persoonlijke autonomie: kunnen gaan en staan waar je wilt, kunnen zeggen wat je denkt, jezelf kunnen zijn.
Maar we zien ook dat achter de ervaren vrijheid onzekerheid schuilt. Onzekerheid die voortkomt uit het besef dat de vrijheid die we in Nederland genieten niet op zichzelf staat, maar samenhangt met allerlei moeilijk te voorspellen en te beïnvloeden (internationale) ontwikkelingen zoals klimaatverandering, terrorisme, grote groepen mensen die wereldwijd op de vlucht zijn.
En we zien spanningsvelden rond vrijheid. Het is moeilijk om als individu een evenwicht te vinden tussen persoonlijke ontplooiing en inzet voor de vrijheid van de ander. Om als samenleving gemeenschappelijkheid te bieden en tegelijk het individu de ruimte te laten om zichzelf te zijn. Zeker in een op sociaal en cultureel gebied steeds diverser wordende samenleving.
In Nederland is bijvoorbeeld de overgrote meerderheid voorstander van gelijke rechten voor mannen en vrouwen en voor LHBTI’s. Zowel de acceptatie als de tolerantie zijn in de loop der jaren toegenomen. Tegelijk doen zich structurele ongelijkheden en incidenten voor – denk aan de ondervertegenwoordiging van vrouwen in bedrijfsleven en politiek en aan geweld tegen homo’s. Personen met een migratieachtergrond geven bovendien vaak aan dat zij zich niet vrij voelen om zichzelf te zijn. In al die gevallen schuurt de vrijheid van de één met de sociale normen of vooroordelen van de ander.
Ondanks die onzekerheden en spanningsvelden, concluderen we, kan vrijheid een gedeelde waarde zijn. Vrijheid is blijvend werk in uitvoering; vraagt erom rekening met elkaar te houden, om nieuwsgierigheid en een luisterend oor.
April 2020: de tekst van de bundel ligt bij de vormgever. Ik vergader met de anderen per conference call over de manier waarop we deze publicatie moeten presenteren. Wat betekent vrijheid op dit moment, nu we geconfronteerd worden met een pandemie, na 75 jaar vrij te zijn geweest van oorlog op het eigen grondgebied in Europa? We beseffen dat het te vroeg is voor duiding: we kunnen op dit moment alleen nieuwe vragen stellen.
We zitten in wat professor Ismee Tames een ‘liminale fase’ noemt: een situatie waarin we niet kunnen terugvallen op het oude, maar het nieuwe zich nog moet vormen. 75 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog is de wereld stilgevallen. We weten niet voor hoe kort of hoe lang. We weten niet hoe de wereld er daarna uit zal zien.
Wat we wel weten: dat we in die 75 jaar een robuuste democratische rechtsstaat hebben opgebouwd in Nederland. Dat we nu verschillende vormen van persoonlijke vrijheid tijdelijk opgeven omwille van het collectieve belang. Dat de meeste mensen zich willen inzetten voor dat belang, maar ook dat we de democratische rechtsstaat nodig hebben om te garanderen dat we die vrijheden op redelijke termijn weer terugkrijgen.
We hebben de vrijheid om elkaar bij te staan, de eenzaamheid van de ander te verlichten en met een kritisch oog en woord de kaders van de democratische rechtsstaat te bewaken.
Ik kijk uit het raam en zie dat de lente inmiddels in volle bloei is.
Over de auteur
Froukje Dement. Foto: Rebke Klokke
Froukje Demant is senior onderzoeker bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en redacteur van WO2 Onderzoek uitgelicht.
De bundel De stand van vrijheid. Vrijheid in Nederland 75 jaar na de bevrijding is nu online beschikbaar.
Foto boven aan artikel
“Do remember they can’t cancel the spring.”Bron: David Hockney op Instagram