75 jaar vrijheid in Nederland. Dat was aanvankelijk het thema van deze editie van WO2 Onderzoek uitgelicht. Maar dit nummer gaat online in een bijzondere tijd waarin onze persoonlijke vrijheid ernstig wordt ingeperkt. Tijdens deze ‘maand van de vrijheid’ zijn we niet vrij om te gaan en staan waar we willen.
Sla een willekeurige krant open en de oorlogsmetaforen vliegen je om de oren. De hele wereld is verwikkeld in een ‘strijd’ tegen de pandemie en dit gevecht wordt in de ‘coronafrontlinie’ door zorgmedewerkers uitgevochten. Donald Trump maakt van de gelegenheid gebruik om zichzelf tot ‘wartime president’ te benoemen.
De pandemie wordt ook al historisch gekaderd: zo noemden bondskanselier Angela Merkel en secretaris-generaal van de VN António Guterres deze crisis de grootste wereldwijde uitdaging sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en bestempelde premier Mark Rutte de strijd tegen het coronavirus als “de grootste crisis in vredestijd sinds de Tweede Wereldoorlog”.
Deze uitspraken wijzen op de ernst van de situatie waarin we ons bevinden. Tegelijk lijkt het erop dat dergelijke oorlogsretoriek door sommige leiders ook wordt gebruikt om het uitroepen van een wettelijke noodtoestand te rechtvaardigen. Dit kan noodzakelijk zijn om de pandemie in te dammen, maar stelt overheden ook in staat drastische maatregelen te nemen die vrijheden van burgers beknotten.
En hoewel we ons inderdaad in een uitzonderlijke situatie bevinden, loopt de vergelijking met onvrijheid tijdens oorlogssituaties scheef. We zijn in Nederland momenteel beperkt in onze bewegingsvrijheid, maar niet als gevolg van een vijandelijke invasie of bezetting. De huidige inperkingen dragen juist bij aan een hoger doel: het beschermen van de gezondheid – en daarmee de vrijheid, (ook) van de ander.
Hoe dan ook blijft nadenken over (on)vrijheid in relatie tot de democratische rechtsstaat cruciaal. De redactie van WO2 Onderzoek uitgelicht hoopt dat deze editie daartoe uitnodigt.
Verbeelding van vrijheid
In dit nummer, dat werd samengesteld voordat de coronacrisis Nederland trof, staan we om te beginnen stil bij de vraag hoe de betekenis van vrijheid zich na de bevrijding van de Duitse en Japanse bezetter ontwikkelde.
Christel Tijenk, coördinator Educatie van Herinneringscentrum Kamp Westerbork, bespreekt Ian Kershaws boek Een naoorlogse achtbaan: Europa 1950-2017. In dit vuistdikke werk schetst de gerenommeerde historicus de moeizame opbouw van Europa als politieke en economische eenheid na de Tweede Wereldoorlog, en de vele crises waarmee de liberale democratie zich geconfronteerd zag. Tijenk beschrijft hoe de manier waarop Kershaw deze gelaagde geschiedenis behandelt, een inspiratiebron kan vormen voor herinneringscentra.
Ook onderzoeken we wat vrijheid vandaag de dag betekent. Hoe beleeft de Nederlandse bevolking vrijheid, en hoe geeft men er in de dagelijkse praktijk vorm aan? Froukje Demant gaat in op de resultaten van een onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau en het Nationaal Comité 4 en 5 mei dat recent is gepubliceerd.
Op het Vrijheidsplein laat het Vrijheidsmuseum bezoekers reflecteren op de betekenis van vrijheid nu. Foto: AFlip Franssen
Rian Verhoeven laat zien hoe musea invulling geven aan het verbeelden van vrijheid, en daarbij de historische context van de bevrijding verbinden aan de hedendaagse vrijheidsbeleving. Hoe jammer is het dat de tentoonstellingen in het Vrijheidsmuseum en het Limburgs Museum die ze bespreekt momenteel niet te zien zijn, als gevolg van de maatregelen om het coronavirus in te dammen. We moeten het even doen met Verhoevens beschrijvingen en onze eigen verbeelding.
De vaste rubriek ‘Oorlogsbron uitgelicht’ krijgt vanaf deze editie een andere invulling. Deze zal zich voortaan richten op Oorlogslevens.nl. Deze website maakt het mogelijk de levenslopen van 300.000 oorlogsgetuigen terug te vinden en te onderzoeken, door het koppelen van verschillende collecties en databases op één online platform dat vanuit huis te raadplegen is. Netwerk Oorlogsbronnen licht toe hoe onderzoekers gebruik kunnen maken van de verschillende collecties die in Oorlogslevens zijn opgenomen.
Over de auteur
Sophie van den Bergh is hoofdredacteur van WO2 Onderzoek uitgelicht en werkt op de afdeling Onderzoek en educatie van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Aan de Universiteit Gent werkt ze aan een proefschrift over herdenkingstheater.
Foto bovenaan artikel
Een lege Dam in Amsterdam. Bron: ANP Photo – Your Captain