In de WO2-zoekmachine Oorlogsbronnen.nl komen miljoenen bronnen uit honderden verschillende erfgoedcollecties samen. Iedere bron kent een eigen verhaal en achter elk verhaal schuilen verschillende bronnen. Dit keer in ‘Oorlogsbron uitgelicht’: een bijzondere praalwagenoptocht kort na de bevrijding, die ervaringen uit de bezettingstijd verbeeldde.
Direct na afloop van de Tweede Wereldoorlog werd de bevrijding in Nederland massaal gevierd. We kennen allemaal de beelden van de geallieerde intochten, waarbij tanks met militairen en burgers door drukke straten reden. De feesten op straat hielden nog wekenlang aan.
Eind juni 1945 werd in Amsterdam tijdens de bevrijdingsfeesten op een wel heel bijzondere manier teruggekeken op de bezettingstijd. Onderdeel van de festiviteiten was een optocht met praalwagens die de recente ervaringen in beelden vingen. Zo gaven de verschillende wagens belangrijke aspecten van de bezetting weer: honger, de illegale pers, het stakende NS-personeel, executies, onderduik, knokploegen en de concentratiekampen Buchenwald, Ravensbrück, Dachau, Vught en Amersfoort.
Wel Buchenwald, geen Auschwitz
Het is interessant om te zien op welke manier de vervolging werd uitgebeeld op de diverse praalwagens. We zien kampnamen. We zien gevangenen achter prikkeldraad. We zien gestreepte concentratiekampjassen. We zien executies. Maar wat we niet zien, is wat in het huidige publieke geheugen over de Tweede Wereldoorlog zo centraal staat: aandacht voor de Jodenvervolging en daarmee voor doorgangskamp Westerbork en vernietigingskamp Auschwitz. De praalwagens lijken vooral het leed van politieke gevangenen te belichten; het lot van de grote groep Joodse slachtoffers blijft onzichtbaar.
Met prikkeldraad, gevangenispakken en kampnamen toont deze Amsterdamse praalwagen in 1945 de vervolging die plaatsvond tijdens de Tweede Wereldoorlog. Verwijzingen naar Joods slachtofferschap ontbreken echter. Foto: J.W. Hofman, collectie Stadsarchief Amsterdam
Dit sluit aan bij wat we weten van de vroege herinneringscultuur, waarin vooral ruimte was voor beelden van heldenmoed door het verzet en nationale wederopstanding. Voor de Jodenvervolging en het aandeel dat Nederland daarin had, was in de eerste jaren na de oorlog nauwelijks aandacht. De Joodse ervaringen pasten ook niet in het op dat moment heersende nationale discours en ontbraken waarschijnlijk mede daarom in de optocht van praalwagens. Pas met het proces tegen Adolf Eichmann in de jaren zestig, begon de Holocaust naar een centrale plek in de Nederlandse herinnering van de Tweede Wereldoorlog te verschuiven.1
Verbeelding van een razzia: een praalwagen met Duitse soldaten en gevangengenomen onderduikers. Foto: J.W. Hofman, collectie Stadsarchief Amsterdam
Van beeldenstorm tot ondergronds verzet
Maar in 1945 ontbreekt dit perspectief dus nog volledig. Sterker nog: het verzet wordt in een lange geschiedenis van nationale heroïek geplaatst. Want niet alleen de Tweede Wereldoorlog werd in Amsterdam door middel van praalwagens uitgebeeld. Ook enkele andere markante perioden uit de Nederlandse geschiedenis kwamen aan bod. Zo zien toeschouwers ook de Tachtigjarige Oorlog en de Franse Tijd voorbijrijden. En telkens worden de opstandelingen – de protestantse beeldenstormers, de terugkerende toekomstige Koning Willem I én de leden van het ondergronds verzet – naar voren gebracht als ultieme uitingen van nationale trots.2
Dit laat zien hoe de Tweede Wereldoorlog een paar maanden na de bevrijding al in het grotere – en op heldendom en verzet gerichte – verhaal van de Nederlandse geschiedenis wordt geplaatst. Deze incorporatie is overigens niet uniek voor de bevrijdingsoptocht in Amsterdam. Ook in verschillende optochten op Koninginnedag 1945 en tijdens de viering van het Alkmaars Ontzet op 8 oktober 1945 werd de recente bezettingservaring gekoppeld aan de Tachtigjarige Oorlog en de Franse Tijd.
Naast elementen van de Tweede Wereldoorlog werden tijdens de bevrijdingsfeesten ook de Franse Tijd en de Tachtigjarige Oorlog verbeeld. Foto: Collectie NIOD
‘Gastvrij onthaal’
De themawagen Oorlog en Bevrijding die op 8 oktober 1945 in Alkmaar rondreed, had een slogan die op ons, hedendaagse kijkers, bijzonder cru overkomt. “Slachtoffers van de slavendrijvers worden gastvrij onthaald”, stond erop te lezen. De recente onderzoeken naar de wijze waarop lokale overheden teruggekeerde Joden ontvingen, laten zien hoezeer men er met deze slogan naast zat. De ontvangst van de slachtoffers van de nazi’s was namelijk zeer bureaucratisch en kil.3
Dat gold niet alleen voor de ontvangst van Joodse overlevenden. Ook dwangarbeiders wachtte lang niet altijd een warm welkom: hen werd verweten dat ze niet waren ondergedoken. Maar in oktober 1945 was voor dergelijke zelfreflectie geen ruimte en was de terugkeer van slachtoffers uit de kampen nog volop gaande.
“Slachtoffers van de slavendrijvers worden gastvrij onthaald”, zo verkondigt de slogan op een Alkmaarse praalwagen rond het thema Oorlog en Bevrijding. De praalwagen maakte deel uit van de viering van het Alkmaars Ontzet in oktober 1945. Foto: P.J. Bosman, collectie Regionaal Archief Alkmaar
Komisch element
Overigens waren het niet louter Nederlands heldendom en slachtofferschap die de klok sloegen tijdens de diverse optochten. Ook werd de draak gestoken met Hitler en zijn aanhangers. Op verschillende foto’s is te zien hoe mannen verkleed gaan als Duitse soldaat of als Nederlandse collaborateur. Hoewel de verklede mannen overduidelijk hun best doen om hun rol zo goed mogelijk te spelen, valt er vaak een niet te onderdrukken lach te bespeuren. Zo bevatten de optochten ook een element van komedie. Tegelijkertijd toonde dit toe-eigenen van de symbolen van de tegenstander natuurlijk aan dat de vijand was verslagen. Daarmee gaven ook deze verkleedpartijen betekenis aan het verleden en de eigen identiteit.
De bevrijdingsfeesten in Amsterdam brachten ook verschillende Hitler-parodisten op de been. Foto: J.W. Hofman, collectie Stadsarchief Amsterdam
Dynamische duidingen
De praalwagens met gevangenen achter prikkeldraad en nagespeelde executies, het verkleden als Duitser zo snel na de bevrijding: met de blik van nu lijken het rare verschijnselen. Maar ze brengen wel heel mooi in beeld hoe er kort na de Tweede Wereldoorlog naar de bezettingsjaren werd gekeken: als een nationale episode om met enige trots op terug te kijken. Dit beeld is in de loop van de tijd veranderd en zal vast ook in de toekomst blijven veranderen. Omdat elke herinneringscultuur van nature dynamisch is.4
Meer over praalwagens en herinneringscultuur na de Tweede Wereldoorlog
Via de zoekmachine van Netwerk Oorlogsbronnen zijn meer bronnen te vinden die betrekking hebben op de bevrijdingsfeesten van eind juni 1945 in Amsterdam. Ook bronnen van soortgelijke feesten op andere plekken in Nederland, zoals in Zaltbommel en Weert, zijn hier te vinden.
Over Netwerk Oorlogsbronnen
Het Netwerk Oorlogsbronnen wordt gefaciliteerd door het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en gefinancierd door het ministerie van VWS, vfonds en VSBfonds.
Noten
1 Het proces tegen de Duitse SS-functionaris Adolf Eichmann, een van de hoofdverantwoordelijken voor de massamoord op de Joden, vond plaats in 1961 en werd intensief gevolgd door de wereldpers.
2 Deelnemers aan de bevrijdingsoptocht in Amsterdam refereren aan de Franse Tijd en de Tachtigjarige Oorlog.
3 Hinke Piersma & Jeroen Kemperman, Openstaande rekeningen. De gemeente Amsterdam en de gevolgen van roof en rechtsherstel 1940-1950 (Amsterdam 2015). Daarnaast doet het NIOD momenteel onderzoek naar het Rotterdamse gemeentebeleid van vlak na de oorlog.
4 Voor meer informatie over de herinneringscultuur, zie Frank van Vree, De dynamiek van de herinnering. Nederland en de Tweede Wereldoorlog in een internationale context (Amsterdam 2009).