Wie marinier Patrick Cammaert in tranen ziet tijdens het beluisteren van het nummer Crazy van de Britse zanger Seal, voelt de kracht van muziek. De onvolprezen – en onlangs overleden – documentairemaker Heddy Honigmann filmde hem in 1999 voor haar documentaire Crazy, over de (muzikale) herinneringen van een aantal Nederlandse blauwhelmen aan verschillende oorlogsgebieden. Haar film laat, net als de Veteranen Top 50, zien welke muziek militairen troost gaf tijdens en na uitzendingen.
Generaal-majoor Cammaert was in 1995 kolonel, en Assistant Chief of Staff van de multinationale UNPROFOR-brigade in Bosnië. In zijn gesprek met Honigmann vertelt hij welke uitwerking een BBC-videoclip op hem had die gruwelijke beelden toonde van de mortieraanval op 28 augustus 1995 op de markt in Sarajevo. Het nummer Crazy, dat als soundtrack onder de video was gemonteerd, raakt hem nog steeds. “[D]aar krijg je gewoon kippenvel van als je dat hoort, omdat je de volstrekte absurde waanzin van wat er zich daar afspeelde niet kunt begrijpen. Dat is zo crazy.”1
Screenshot uit de documentaire Crazy met Patrick Cammaert die luistert naar het nummer Crazy van Seal. Foto: Pieter van Huystee Film & TV / YouTube
De rol die muziek speelt bij het verwerken van uitzendervaringen door militairen, werd in Nederland nooit officieel onderzocht. Gelukkig zijn er twee bronnen die ons wat dit betreft toch een inkijkje kunnen geven: naast de documentaire Crazy ook de Veteranen Top 50. Deze laatste werd tussen 2010 en 2018 gepubliceerd in het veteranentijdschrift Checkpoint, op basis van een hele serie persoonlijke top 3’s van veteranen, die hun keuze ook van een toelichting voorzagen. Het bleek een succes. De ranglijst werd tussen 2012-2018 jaarlijks tijdens de Nederlandse Veteranendag op de radio uitgezonden. Militaire orkesten zetten populaire nummers op hun setlist en bekende artiesten brachten de songs ten gehore op het grote podium op het Malieveld in Den Haag.2
Knockin’ on Heaven’s Door
Het bekijken van de documentaire en een analyse van de Veteranen Top 50 laten zien dat veteranen verschillende redenen hebben om een bepaald nummer op de eerste plaats te zetten. Veel van hen kiezen voor een nummer dat tijdens een uitzending veel in bars of op de kampradiozender werd gedraaid en dat vaak luidkeels werd meegezongen. De op één na populairste song in de Top 50, We Gotta Get Out Of This Place van de Britse band The Animals uit 1965, is zo’n nummer.3
In Nederland werd het vooral bekend door de Amerikaanse tv-serie Tour of Duty. Veronica zond deze serie over de Vietnamoorlog uit op de Nederlandse televisie tussen 1990 en 1993, op het moment dat de Joegoslavische burgeroorlog uitbrak. Het nummer was onder Bosniëveteranen vooral populair omdat het vaak gedraaid werd tijdens rotaties. “Het waren de huisliederen van het kamp die lichting op lichting doorgegeven werden”, lichtte Bosniëveteraan Martin toe in Checkpoint.4 “Ik kende dit nummer van The Animals eigenlijk niet, maar de eerste avond in Bugojno stonden wij het al met de ploeg die bijna op rotatie ging mee te gillen”, aldus Bosniëveteraan Jeroen.5
Screenshot van de tv-serie Tour of Duty. Foto: New World Television / IMDB
Onder de Bosniëveteranen was ook het Nederlandse nummer Ik wil weer naar huis van de Brabantse groep De Toendra’s populair.6 Het stond jarenlang in de top 10. Net als het nummer van The Animals refereerde dit nummer aan terugkeer naar huis. Voor sommigen reden genoeg op het op de eerste plaats te zetten.
Soms kozen militairen voor nummers die hen door de uitzending hielpen. Bosniëveteraan Peter vertelt in de documentaire Crazy dat hij tijdens gevaarlijke ritten het nummer Knockin’ on Heaven’s Door van Guns N’ Roses keihard afspeelde in zijn vrachtwagencabine. “Dan ben je minder bang, hè. Als je gaat rijden en je zet muziek op. Het is goede harde muziek, je hoort niet dat ze schieten […] Je zet de muziek heel hard en de angst is weg.” Het was voor hem een manier om zich te kunnen focussen op zijn opdracht en zijn angst te onderdrukken.7
Brothers in Arms
Hét veteranennummer bij uitstek, voor veteranen van verschillende missies, blijkt Brothers in Arms van de Britse band Dire Straits. Het staat al jarenlang op de eerste plaats van de Veteranen Top 50. “Brothers in Arms was en is de veteranensong. Is en will be forever”, aldus Libanonveteraan John.8
Het zal niemand verbazen dat dit nummer voor de meeste veteranen draait om broederschap. Joegoslaviëveteraan Geurt: “Brothers in Arms staat voor mij voor de broederschap tussen militairen onderling. Die verbondenheid is mijn meest dierbare herinnering.”9 Drie Afghanistanveteranen lieten zelfs een deel van de songtekst op hun arm tatoeëren om hun kameraadschap voor eeuwig vast te leggen.10
Het nummer werd door Defensie ook gebruikt bij het herdenken van gesneuvelde militairen in Afghanistan en was bij vrijwel alle plechtigheden te horen, vaak omdat de familie dat wilde of het een wens was van de gesneuvelde militair. Afghanistanveteraan John: “Dit vond ik altijd al een goed nummer, maar sinds de crematie van Dennis van Uhm (zoon van toenmalig Commandant der Strijdkrachten Peter van Uhm die omkwam door een IED-aanslag) kan ik er niet meer met droge ogen naar luisteren.”11 Brothers in Arms groeide hierdoor uit tot een nummer van mythische proporties.
Vaak kreeg het nummer pas achteraf de lading die het voor veel veteranen heeft. Libanonveteraan Aloys: “De eerste keer dat ik Brothers in Arms van Dire Straits hoorde, op een van de reünies, voelde ik de verwantschap die ik heb met de mannen waarmee ik in bijzondere omstandigheden gediend heb. Na al die jaren heeft het nummer nog dezelfde kracht als toen.”12
Screenshot uit de videoclip voor het nummer Brothers in Arms van Dire Straits. Foto: YouTube
Enya
Soms heeft het nummer ook minder fijne effecten. Bij sommigen maakt het heftige emoties los. Libanonveteraan Marco: “Mijn gevoelens slaan op hol als ik Brothers in Arms luister of hoor. Mijn hoofd is dan een rollercoaster van emoties en verdriet, herinneringen aan mijn Libanontijd.”13
De Amerikaanse marineveteraan en muziektherapeut Krystine M. Smith deed in 2019 onderzoek naar de rol van muziek onder Irak- en Afghanistanveteranen voor, tijdens en na de uitzending. Een aantal respondenten gaf aan dat het beluisteren van sommige nummers na de missie negatieve associaties opriep. Tijdens het beluisteren van deze songs voelden ze zich depressief, schuldig en vies. Ze probeerden deze muziek te vermijden.14
De Nederlandse Afghanistanveteraan Suzanne, moeder van twee dochters, kan niet zonder muziek, maar luistert nooit naar haar eigen ‘veteranen top 3’. “Omdat die mij meteen weer terugbrengt naar mijn uitzending. Die is achteraf moeilijker geweest dan ik op dat moment dacht. Mijn kids hebben er wel onder geleden en dat doet pijn. Mijn oudste is zo bang geweest om mij te verliezen.”15
Bosniëveteraan Albert was voor zijn uitzending fan van Enya en Clannad, maar associeerde deze muziek na zijn uitzending met trieste ervaringen in voormalig Joegoslavië. “Lange tijd na terugkomst heb ik deze muziek niet kunnen draaien. Ongeveer een jaar geleden ben ik in de auto voorzichtig weer begonnen met luisteren. Het eerste nummer kwam hard aan en maakte tranen los.” Hij kan nu wel weer een hele cd luisteren, maar gaat dan nog steeds op in zijn herinneringen aan Bosnië en de gebeurtenissen die hij daar doormaakte.16
Over de auteur
Jeoffrey van Woensel
Jeoffrey van Woensel is militair-historicus in dienst van het ministerie van Defensie. Momenteel is hij gedetacheerd bij het Expertisecentrum van het Nederlands Veteraneninstituut, waar hij projectleider is van de Interviewcollectie Nederlandse Veteranen.
Noten
1. Heddy Honigmann, Crazy, 1999, 00:26:23-00:33:25.
2. Janke Rozemuller, ‘Muzikale top 3 gezocht voor jubileumnummer’, Checkpoint, nr. 2 (maart) 2010, p. 5; Linde van Deth, ‘Sfeer, tekst: kippenvel. Nieuwe Veteranen Top 50’, Checkpoint, nr. 5 (juni) 2012, p. 11.
3. Linde van Deth, ‘Vrienden voor het leven – Brothers In Arms. Uitslag Veteranen Top 50 2015’, Checkpoint, nr. 5 (juni) 2015, p. 23.
4. Linde van Deth en Fred Lardenoye, ’Brothers in Arms was en is dé veteranensong. Nieuwe nummer 1 Veteranen Top 50’, Checkpoint, nr. 5 (juni) 2013, p. 14.
5. Ibidem.
6. Linde van Deth, ‘Het volkslied van de uitgezonden soldaat. De Veteranen Top 50 van de meest gedraaide nummers tijdens een uitzending’, Checkpoint, nr. 9 (november) 2010, p. 44.
7. Honigmann, Crazy, 01:00:30-01:00:52.
8. Zie noot 4.
9. ‘Als ik die muziek hoor, denk ik direct terug aan mijn missie’, NOS Nieuws, 25 juni 2016.
10. Zie: Linde van Deth, ‘Onze vriendschap en steun zijn voor eeuwig’, Checkpoint, nr. 5 (juni) 2013, p. 39.
11. Zie noot 6.
12. Fred Lardenoye, ‘“Mijn hoofd is dan een rollercoaster van emoties.” Brothers in Arms blijft onbetwiste nummer 1 van de Veteranen Top 50’, Checkpoint, nr. 5 (juni) 2016, p. 10.
13. Ibidem, p. 11.
14. Krystine N. Smith,The Role of Music in the Combat Experiences of OEF/OIF Veterans. Masterthesis Saint Mary-of-the-Woods College, Indiana (2019) p. 25.
15. Janke Rozemuller, ‘“Nummers gaven me kracht”’, Checkpoint, nr. 6 (juli-augustus) 2013, p. 61.
16. John van Eenennaam, ‘Muziek tijdens uitzending. Over oorlogservaringen en muzikale beleving’, GV Present, herfst 2015, p. 19.
Beeld boven aan artikel
De cover van de single Ik wil weer naar huis van de Toendra’s. Bron: CNR