Googelend op ‘Anne Frank’ kregen gebruikers vorig jaar een bijzonder beeld voorgeschoteld. Een nog nooit eerder gezien portret van Anne, peinzend schrijvend in een groot schrift…
Onderwijs is een venster op de wereld. Kinderen leren op school wezenlijke vaardigheden zoals lezen, schrijven en rekenen. En ze doen er hun eerste kennis over geschiedenis op. Maar vormt school daarmee het belangrijkste venster? Voor wie buiten schooltijd een vraag heeft over het verleden – wanneer de school dicht is, of iemand allang klaar is met zijn of haar opleiding – zijn er andere mogelijkheden. Een bezoek aan een museum of bibliotheek bijvoorbeeld, maar dat doet een zeker beroep op geduld en enige logistiek. De kwestie voorleggen aan een vriend of familielid kan natuurlijk ook. Veel gebruikelijker is het echter om een zoekterm in te tikken in de gangbare zoekmachine die ieder onder handbereik heeft op smartphone of tablet. Dat maakt Google tot een zeer belangrijk 21e-eeuws venster op de wereld.
Ook als onderzoeker gebruik ik Google, vanuit mijn interesse in de hedendaagse beeldvorming (of visuele herinneringscultuur) van de Tweede Wereldoorlog. Zo tik ik van tijd tot tijd de meest iconische naam uit de Holocaust in: Anne Frank. En zie dan in bijna één oogopslag welke historische foto’s er de afgelopen periode online zijn geplaatst en bekeken worden. Ook verschijnen er steevast boekcovers in beeld van nieuwe edities van Het Achterhuis, plus werk van illustratoren en kunstenaars die een eigen invulling van Annes portret tonen. Maar toen ik eind vorig jaar mijn zoekopdracht weer eens intikte, kreeg ik als eerste een foto te zien die ik nog niet kende.
Het bleek bij nadere bestudering geen foto. Wat ik zag was een fraai portret in zwartwit, dat oogde als een foto maar een digitale creatie was. Er was geen camera te pas gekomen aan de totstandkoming van dit prominent gepresenteerde beeld. Er was geen fotograaf geweest die het knopje van zijn fototoestel had ingedrukt in aanwezigheid van Anne Frank. En er waren niet al decennia verstreken na de totstandkoming van deze blik op het verleden.
Het AI-gegeneerde beeld van Anne Frank. Bron: Eric Goodman op Linkedin.com.
Respectabele kennisautoriteit
Wat ik zag was het resultaat van AI, een creatie gebaseerd op kunstmatige intelligentie. Maar het was een creatie die de indruk wekte van een historische foto, met fraai licht en een stemmige compositie. Hij stond op de pagina met de eerste zoekresultaten van Google. Hier stond ook een blokje biografische informatie afkomstig van Wikipedia op, en een verwijzing naar een respectabele kennisautoriteit als het Anne Frank Huis, en nog een drietal bekende portretfoto’s, iets kleiner in beeld gebracht. Dit alles samen wekte de indruk van een serieuze benadering, gestoeld op feiten. Dat was althans mijn verwachting, dat ik hier feiten voorgeschoteld kreeg. Zeer waarschijnlijk was dat ook de verwachting van menige andere gebruiker.
Wie informatie zoekt over een historische gebeurtenis of een historisch persoon en een bijbehorende zoekterm intikt in een allesbehalve obscure zoekmachine heeft – onbewust – zekere verwachtingen. Natuurlijk, we weten allemaal dat fake news niet uitzonderlijk is en dat je ook tal van creatieve interpretaties kunt aantreffen op het internet. Maar in goed vertrouwen gaan we er doorgaans van uit dat een simpele zoekopdracht resulteert in een betrouwbaar resultaat.
Wat Google me in dit geval leverde? Een scherp beeld van Anne die aan het schrijven is, wat de suggestie oproept dat de geportretteerde hier aan haar beroemde dagboek werkt. Er zijn ook zeker drie historische foto’s bekend van Anne waarop ze met een pen in de hand is afgebeeld, allemaal genomen voordat ze onderdook. Maar die foto’s zijn een stuk korreliger, en het papier waar Anne op schrijft is daarop minder prominent in beeld, terwijl ze minder bedachtzaam kijkt. Voldoet dit nieuwe beeld, snel vervaardigd achter het toetsenbord, beter aan de eigentijdse visuele wensen van een breed publiek dan de daadwerkelijke bronnen uit het verleden? Het oogt voor velen wellicht aansprekender en daarmee, paradoxaal genoeg, historischer.
Inkleuring
Is dan werkelijk niet te doorzien dat dit geen waarachtig portret is? Toch wel. Wie aandachtig kijkt ziet dat het AI-portret in kleine lettertjes melding maakt van de website LinkedIn, maar dan moet je heel goed opletten. Een andere hint is het feit dat de beelden van Anne Frank op deze eerste resultaatpagina van Google vooraf worden gegaan door ‘gesponsorde’ bijdragen – een eufemisme voor reclame – van rondleidingen en boottochten die aandacht besteden aan Anne Frank. De sfeer van vrije tijd en vermaak is dus niet ver weg. Toch denken we niet automatisch aan fictie. Al navigerend door een overvloed aan beelden en informatie die dagelijks online tot ons komen, staan we zelden stil bij de intenties en achtergronden van de aanbieders – wie heeft daar ook de tijd en aandacht voor?
Wie het wel opviel, kon vrij gemakkelijk achterhalen dat het beeld in 2023 werd gelanceerd door een Amerikaanse professional op het terrein van ‘knowledge-driven transformation’. Waarom Google het vervolgens zoveel gewicht en daarmee bekijks schonk, is onduidelijk. Of de techgigant het al dan niet bezwaarlijk acht dat een nepbeeld zo prominent gedeeld werd, is vooralsnog een open vraag. Begin dit jaar bleek het beeld verdwenen uit het samenvattende aanbod van eerste zoekresultaten. Opmerkelijk genoeg was het vervangen door een foto in kleur. Dat beeld berust op een historische foto, genomen kort voor Anne onderdook. Maar de inkleuring is van recente datum, en de genoemde bron – Reddit – zal niet door iedereen onverdeeld geassocieerd worden met feitelijke betrouwbaarheid.
Ingekleurde foto van Anne Frank. Bron: Mystical_misfit op Reddit.com.
Het bestaan van AI is geen verrassing. Dat het steeds vaker opduikt, ook in de manier waarop het verleden – en zeker ook de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust – wordt verbeeld, ligt dan ook in de lijn der verwachting. Maar in de dagelijkse praktijk springt het vaak nauwelijks in het oog, en vloeien feit en fictie ongemerkt in elkaar over. Dat vraagt om visuele en digitale geletterdheid om 21e-eeuwse media kritisch te kunnen lezen. Maar evenzeer vereist het bezinning op de verwachtingen die mensen hebben van beelden, teksten en andere representaties – analoog en digitaal – die de door hen zo gezochte toegang tot het verleden proberen te bieden. Want waar draagt een schijn van feitelijkheid aan bij?
Over de auteur
Kees Ribbens
Kees Ribbens is senior onderzoeker aan het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en als bijzonder hoogleraar Populaire historische cultuur van Mondiale Conflicten en Massaal Geweld verbonden aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Zijn belangstelling is gericht op de wijze waarop herinneringen aan oorlog, genocide en massaal geweld in de twintigste en eenentwintigste eeuw vertolkt worden in woord en beeld.
Foto bovenaan pagina
De zoekresultaten van Anne Frank op Google.com. Bron: google.com