Kan je als docent je voordeel doen met de impact van historische fictie? De dilemma’s voor een geschiedenisleraar.
“Wanneer in de Middeleeuwen hadden ze nou eigenlijk precies draken?” Er valt een stilte en ik staar wat wezenloos voor mij uit na deze vraag. In al mijn onervarenheid weet ik niet wat te doen. Word ik voor de gek gehouden, of denkt deze leerling oprecht dat er draken leefden in de Middeleeuwen? Elders in de klas steekt geroezemoes op van klasgenoten die het hunne van de vraag vinden, hoe vaak je ook zegt dat domme vragen niet bestaan. Ik stamel uiteindelijk maar dat draken niet bestaan en nooit hebben bestaan, dat dit slechts verhalen zijn die zich in een middeleeuwse wereld afspelen, nog altijd onzeker over het motief achter de vraag. De desbetreffende leerling kijkt met een mengeling van schaamte en teleurstelling naar zijn tafel. In de rest van de klas klinkt nog wat gegrinnik terwijl ik begin te vertellen over de val van het Romeinse Rijk.
De impact van historische fictie op onze verbeelding is groot. Historische romans en vooral gelijksoortige tv-series en films bepalen hoe wij ons het verleden voorstellen. Kun je de kracht van fictie aanwenden voor een beter begrip van de geschiedenis? Of moet een geschiedenisleraar onvermoeibaar wijzen op ontbrekende nuances en regelrechte fouten uit datzelfde genre? Waar het onschuldige voorbeeld van de middeleeuwse draak wellicht louter een kort moment van schaamte bij de vragensteller en wat ongemak voor een beginnende geschiedenisdocent tot gevolg had, kunnen de consequenties ook veel verstrekkender zijn.
Scène uit 1917. Hoofdrolspeler George MacKay (rechts) met Nabhaan Rizwan die een Sikh-soldaat speelt. Bron: Dreamworks Pictures & Reliance Entertainment.
Direct in de leerstand
Succesvolle series als The Crown of Die Kaiserin zwengelen in het beste geval historische interesse aan bij de kijkers. Zij gaan dan hopelijk op zoek naar het ‘echte’ verhaal achter de serie. Meerdere malen kreeg ik leerlingen bij mij met vragen over dat gekke Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk. Aanleiding: de Sisi-remake op Netflix. Ook uit recent onderzoek blijkt dat het inlevingsvermogen van leerlingen versterkt wordt via het vertonen van beelden, alhoewel het daarbij ging over documentaires. Een spannende of fascinerende scène kan leerlingen direct in de ‘leerstand’ krijgen. Was het Romeinse leger altijd zo superieur als in Gladiator? Hoe was het leven voor Marie Antoinette in Versailles? Hoe was het om te leven in een samenleving gecontroleerd door Stasi-officieren, zoals die in Das Leben der Anderen?
Maar fictie kan naast interesse wekken ook ons beeld van de geschiedenis verregaand beïnvloeden. Aanhoudende kritiek bracht de makers van The Crown er daarom toe om bij het vijfde seizoen een disclaimer aan te brengen waarin duidelijk werd gesteld dat de tv-serie een gedramatiseerde voorstelling was van de koninklijke geschiedenis. De geweldig aangeklede serie was inmiddels bepalend geworden voor het beeld dat mensen zich vormden van de Britse koninklijke familie en de Engelse geschiedenis. De makers van The Crown zelf trokken ook een façade van historiciteit op, door bijvoorbeeld echte beelden van Diana’s begrafenis te verwerken in de serie. Zo is het voor de gemiddelde kijker ondoenlijk om feit van fictie te scheiden, terwijl het geschetste gedramatiseerde beeld beklijft.
Hoe sterk dit effect kan zijn, bleek nog niet zo lang geleden toen de bekende Britse acteur Laurence Fox zijn beklag deed over het feit dat een Sikh-soldaat voorkwam in de film 1917. Tot enkele jaren geleden speelden niet-westerse of Afro-Amerikaanse soldaten immers geen rol van betekenis in films of series over de Wereldoorlogen. De “onrealistische keuze” van 1917 had Fox afgeleid van het verhaal. Een pijnlijke opmerking, gegeven het feit dat één op de zes manschappen van het Britse leger in de Eerste Wereldoorlog uit Brits-Indië kwam, waarvan er ruim 140.000 aan het Westelijk front vochten.
Het gedicht Before Action van luitenant William Noel Hodgson. Bron: www.greatwar.co.uk.
Loopgravenoorlog
In mijn eigen lessen over de Eerste Wereldoorlog is de invloed van populaire fictie op leerlingen merkbaar, opvallend genoeg juist wanneer zij onbekend zijn met fictie over deze oorlog. Ieder jaar laat ik leerlingen uit de derde klas bedenken hoe zij het ‘niemandsland’ zouden oversteken en ongeschonden de andere loopgraaf zouden bereiken. De geboden oplossingen variëren enigszins, maar zijn sterk geïnspireerd door spectaculaire actiefilms. De derdeklassers willen rennen, zigzaggen, zelf ontzettend goed schieten en granaten gooien, of zich juist heel slim verschuilen achter allerlei obstakels, terwijl de vijand hen natuurlijk telkens net mist. De gruwelijke werkelijkheid van de loopgravenoorlog – de complete willekeur van het oorlogslot – komt jaar in, jaar uit nauwelijks naar voren.
Hier is interessant genoeg juist de gerichte inzet van fictie uitermate geschikt om het historische inlevingsvermogen te vergroten; het leidde tot een van mijn meer geslaagde lessen. Na een introductie over het fenomeen loopgraaf keken we naar de openingsscène van 1917. Vervolgens gingen we via uitleg en aantekeningen, afgewisseld met een verhaal van Diederik van Vleuten, door de Slag aan de Somme heen. De leerlingen eindigden de les met het analyseren van een stuk fictie, het prachtige gedicht Before Action van William Noel Hodgson. De 23-jarige Britse soldaat schreef dit werk, waarin hij zijn dood ziet aankomen, aan de vooravond van de Slag aan de Somme. Hodgson stierf inderdaad op de eerste dag van die faliekant mislukte slag, de dodelijkste dag uit de Britse militaire geschiedenis. Meerdere leerlingen raakten geëmotioneerd en leefden zich in op een niveau waar een docent zonder inzet van fictie alleen maar van kan dromen.
Historische fictie kan lessen kortom beter maken, maar dient wel met mate te worden ingezet in mijn ogen. Beelden beklijven beter dan woorden, maar ik ben geen fan van het opofferen van meerdere lessen aan een hele film. Voor de helderheid: voor veel leerlingen is deze hele discussie allang achterhaald. Er is een veel grotere vervormer van beelden in hun leven. Toen ik een klas vorig jaar tal van filmtips aan de hand deed over de Koude Oorlog-periode, kreeg ik slechts lege blikken. Na wat doorvragen kwam het antwoord: “Meneer, we kijken toch geen films meer, veel te lang, we zitten op TikTok.”
Over de auteur
Boike Teunissen
Boike Teunissen staat sinds 2010 voor de klas als geschiedenisdocent in het middelbaar onderwijs, de laatste jaren bij het Willem Lodewijk Gymnasium in Groningen. Hij is daarnaast vanaf 2022 actief als promovendus bij de Rijksuniversiteit Groningen.
Foto bovenaan artikel
Scène uit Das Leben der Anderen. Bron: Sony Pictures.