“Kennis en herdenken zijn twee verschillende dingen!” Dit riep Piotr Cywinski, directeur van Museum Auschwitz-Birkenau, bijna vertwijfeld uit op 21 maart 2024. Die dag werd hoogleraar Holocausteducatie Marc van Berkel officieel benoemd tot Honorary Consul van het museum.
Ik begrijp Cywinski’s emotie omtrent begripsverwarring goed. In mijn werk als Hoofd Onderzoek en Educatie van het Nationaal Comité 4 en 5 mei zie ik ook vaak met lede ogen aan hoe herdenken en herinneren worden verward en door elkaar worden gebruikt.
Herinneren draait namelijk om kennis, om het zichtbaar maken en begrijpen van de geschiedenis. En daarmee gaat het ook over educatie: het overbrengen van deze kennis met als doel de attitude en het handelen van jongeren positief te beïnvloeden. Herdenken is een dynamische activiteit die lijkt te draaien om het verleden, maar die vooral veel met het heden te maken heeft. Herdenken vindt plaats in het nu en heeft zijn belang ook in het heden. Herdenken gaat over het toekennen van waarde aan de geschiedenis. Een waarde die in het hier en nu door specifieke mensen en groepen belangrijk wordt gevonden.
Onrecht?
Het verschil tussen deze twee begrippen is ook bepalend voor hoe er naar de vaak gebezigde termen ‘vergeten slachtoffers’ of ‘vergeten geschiedenis’ wordt gekeken. Zoals historicus Hinke Piersma in een lezing op het congres Leven met oorlog stelde, is vergeten soms een bewuste keuze. Een keuze om ergens niet aan herinnerd te willen worden of een keuze omdat men een ander perspectief belangrijker acht. Veel vaker is er geen sprake van een bewuste keuze, maar is een geschiedenis simpelweg onderbelicht. Nog niet uitgezocht, ondergesneeuwd onder de veelheid van onderwerpen, onder de veelheid die geschiedenis nu eenmaal is.
Bij het meegeven van het predicaat ‘vergeten slachtoffers’ of ‘vergeten geschiedenis’ wordt feitelijk een waardeoordeel meegegeven. Het wordt als een omissie gezien, een ontbrekend perspectief en zelfs als een vorm van onrecht dat de gebeurtenis of de slachtoffers wordt aangedaan. Het gebruik van de term ‘vergeten geschiedenis’ ligt daarom op het domein van het herdenken en niet in het domein van de historische kennis.
Dit maakt het volgens mij onjuist om historici te verwijten dat ze aan bepaalde gebeurtenissen of slachtoffers geen aandacht geven. Tegelijkertijd betekent dit dat mensen zoals mijn collega’s en ikzelf een bijzondere verantwoordelijkheid hebben wanneer wij kiezen wie wij een stem geven tijdens een herdenking. Terwijl historici onderbelichte geschiedenissen voor het voetlicht brengen, proberen wij niemand te vergeten.
Over de auteur
Cristan van Emden is Hoofd Onderzoek en Educatie bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei.
Herdenking slachtoffers van de aanslag op de Hasselt, 17 januari 1945, door leerlingen van basisschool Cleijn Hasselt, 2014. Bron: Niksbij26 via Wikimedia Commons