Vluchtelingen zijn van alle tijden (maar elke crisis is uniek)

Analyse

door Lucia Hoenselaars – leesduur 7 minuten

Vluchtelingen zijn van alle tijden. Maar omdat de wereld om ons heen verandert – door politieke trends, de publieke opinie en technologische ontwikkelingen – is elke vluchtelingencrisis uniek. Toch vallen er uit het verleden wellicht lessen te trekken voor de omgang met de huidige vluchtelingenproblematiek. Wat kunnen we bijvoorbeeld leren van de opvang van Belgische vluchtelingen tijdens de Eerste Wereldoorlog of de vluchtelingenstromen in de jaren dertig en veertig? En wat is er nu echt anders dan toen, wanneer we kijken naar de miljoenen vluchtelingen die sinds 2015 naar Europa, en daarmee ook naar Nederland, komen? We raadpleegden een aantal onderzoeken en spraken met hoogleraar Ismee Tames.

Om meteen maar te beginnen met het meest in het oog springende verschil tussen vluchtelingen nu en in de 20e eeuw: die van nu hebben de beschikking over online communicatie. Voor zowel vluchtelingen als migranten spelen huidige digitale communicatietechnieken een grote rol. Wereldwijde online netwerken op platforms als Facebook en Instagram hebben op verschillende manieren invloed op de keuzes van mensen die serieus overwegen te vertrekken uit eigen land. Uit een onderzoek van Rianne Dekker, Godfried Engbersen en Marije Faber komt naar voren dat deze online ‘many-to-many’ communicatie met name invloed heeft op het keuzeproces van mensen die al meerdere transnationale contacten hebben.1 Op online communicatieplatforms kom je in aanraking met kennissen én grote groepen onbekenden. Op deze manier kan iemand via zijn of haar telefoon een beeld vormen van een gebied ver weg en afwegingen maken over een eventuele migratie of vlucht.

Telefoons opladen: van levensbelang voor vluchtelingen. Het is vaak de enige manier om onderling en met achtergebleven en vooruit getrokken familieleden en vrienden in contact te blijven.  Foto: Reuters – Alexandros Avramidis

Mirjam van Reisen, hoogleraar aan de Universiteit Tilburg en Universiteit Leiden, vond ook nog een heel ander effect. Zij deed met een team onderzoek in Egypte, Soedan, Ethiopië en Libië en ontdekte tijdens het veldwerk dat online communicatie voor vluchtelingen ook zeer negatieve dingen met zich meebracht. Zo bleken migranten en vluchtelingen door hun mobiele telefoon kwetsbaar voor mensenhandelaars. Die martelden hen om hen te dwingen via hun telefoon bij familieleden geld in te zamelen.2 Online communicatie kan dus een raam naar een betere wereld bieden, maar net zo goed ernstig misbruikt worden, met name in noodsituaties en risicogebieden waar weinig bescherming is.

Telefoonboek

Vroeger communiceerde men uiteraard anders. Mensen waren afhankelijk van (verre) familie en (kennissen van) kennissen en moesten maar hopen dat adressen, telefoonnummers en contactpunten niet achterhaald waren geraakt. Een illustratief verhaal is afkomstig uit een onderzoek naar Engelandvaarders van Joodse komaf tijdens de Tweede Wereldoorlog, verricht door enkele studenten van prof. dr. Ismee Tames, hoogleraar aan de Universiteit Utrecht en onderzoeker bij het NIOD. Een groepje Engelandvaarders was ergens in Frankrijk beland en had geen onderdak en geen idee hoe verder te gaan. In een telefooncel zochten ze in het telefoonboek willekeurige Joodse namen op. Vervolgens bezochten ze de bijbehorende adressen om daar om hulp te vragen. Tames noemt het een interessant voorbeeld van de keuzes die mensen maken op momenten dat de nood het hoogst is en alle opties lijken te zijn verdwenen. “Die zijn ontzettend interessant om te onderzoeken, omdat het laat zien hoe mensen risico’s inschatten en hoe zij op zoek gaan naar betrouwbare bronnen en mensen. Ik houd mij in mijn onderzoeksactiviteiten ook veel met dergelijke vragen bezig.”3

Volgens Tames zijn geweld en vluchtelingenstromen onderdeel van een continu proces in de 20e eeuw. Kennis van de golfbewegingen op dit gebied in de afgelopen honderd jaar kan een context bieden voor de uitdagingen waarmee we in de huidige tijd mondiaal geconfronteerd worden. Wat kunnen we in de ogen van Tames van die golfbewegingen leren?

Registratie en identificatie

Wat betreft de opvang van de Belgische vluchtelingen tijdens de Eerste Wereldoorlog zag Nederland dit als een manier om iets goeds bij te dragen aan de wereld en, aldus Tames, “op die manier zijn humanitaire gezicht te laten zien”. Verder uitzoomend zie je dat de bereidheid en het beleid ten opzichte van vluchtelingen in de loop van de 20e eeuw vele verschillende vormen aannam. Tijdens en na de Eerste Wereldoorlog bouwden Europese staten stapje voor stapje aan een systeem om de vluchtelingenproblematiek te reguleren en zo meer grip te krijgen op de mensen die zij wel en liever niet binnen hun grenzen hadden. Er kwam een bureaucratisch systeem tot stand dat mensen en hun migratiegedrag in de gaten moest houden, maar tegelijkertijd een steeds verdere beperking inhield van de aantallen mensen die grenzen overstaken.

1914: Belgische vluchtelingen in de kleine vergaderzaal van de Diamantbeurs in Amsterdam. Foto:Gemeente Amsterdam Stadsarchief: Collectie Leenheer, Martelhoff, Jansen op Wikimedia Commons

Een belangrijk onderdeel van dit bureaucratische systeem was registratie door middel van het identiteitsbewijs. In de loop van de 20e eeuw is de regulering rondom persoonlijke papieren en identificatie steeds efficiënter geworden. Wij weten vandaag de dag niet anders dan dat wij ons identiteitsbewijs bij ons moeten dragen, maar aan het begin van de 20e eeuw was een dergelijk concept nog lang geen standaard. Tames stelt dat deze bureaucratisering en registratie het wij/zij-denken en processen van in- en uitsluiting ook sterk beïnvloed hebben. De bijbehorende documenten geven immers aan wie bij wie hoort, wie er niet bij hoort, en ook waar mensen mogen zijn. Hoe makkelijk deze vorm van bureaucratie verwordt tot een machtig wapen, hebben we kunnen zien aan de registratie en organisatie van de vervolging van Joden door de nazi’s in de jaren dertig en veertig.

Cultuurfundamentalisme

Vandaag de dag zien veel mensen vluchtelingen als vreemdelingen die fundamenteel anders zijn. Zo heerst in Nederland onder sommigen het idee dat de islamitische cultuur een bedreiging vormt voor de Nederlandse cultuur en identiteit. Tames noemt die stellingname problematisch omdat geen enkele cultuur te definiëren is, ook de Nederlandse niet. “Het is niet eens aan te wijzen waar de ene cultuur eindigt en de andere begint.” Volgens Tames is cultuur een impliciet systeem van onderling begrip en vertrouwen en is er geen enkele reden om te veronderstellen dat je iemand uit een andere cultuur a priori niet zou kunnen vertrouwen.

De opmars van het cultuurargument binnen dergelijke kwesties rondom vluchtelingen en nationale identiteit weerspiegelt de mate waarin racisme als concept in diskrediet is geraakt, aldus Tames. “De hedendaagse discussies waarin dit cultuurargument wordt opgevoerd, lijken qua structuur soms erg op argumentaties die in eerdere tijden vanuit rassentheorie werden gebruikt. Het argument wordt in beide gevallen gebruikt vanuit een behoefte om anderen te kunnen uitsluiten, en dan is geweld nooit ver weg.”

Campagnevoerders van het International Rescue Committee bedekten in 2016 het Parliamentairy Square in Londen met meer dan 2500 zwemvesten, als symbool voor de vele vluchtelingen die per boot Europa proberen te bereiken. Foto:Howard Lake op flickr.com: CC BY-SA 2.0

Afstomping

Mede door nieuwe media zijn wij tegenwoordig snel en redelijk goed op de hoogte van aspecten van gebeurtenissen over de hele wereld. De kranten staan vol met vreselijke verhalen en beelden van vluchtelingen, van de opgejaagde Rohingya uit Myanmar tot aan de overladen rubberbootjes in de Middellandse Zee. Het valt Tames op hoezeer de connectie met dergelijke ervaringen die men veertig jaar geleden nog had in Europa, verdwenen lijkt te zijn. “In West-Europa zijn veel mensen niet meer bekend met de angst en onzekerheid die oorlog en conflict met zich meebrengen en men lijkt goed in staat zichzelf ervan te overtuigen dat het óns niet zo snel zal overkomen.” Caroline de Gruyter noemt dit in een column in de NRC ‘afstomping’ en laat zien dat bepaalde patronen uit het recente verleden nu toch wel erg dichtbij komen:

“In Velika Kladusa, in Bosnië, staat een enorm tentenkamp. Het zit vol mensen uit Pakistan, Marokko en andere landen. Sommigen proberen al jaren de EU in te komen. […] Kampen in Europa. Met mensen die niets te verliezen hebben. Wie had dat gedacht? Maar alles went schijnbaar na een tijdje.”4

AZC

Kennis van het verleden kan een belangrijke rol spelen in de beeldvorming rondom mensen die in het heden in nood zijn en bij het krijgen van inzicht in de rol die men kan spelen om de situatie te helpen verbeteren. Elke historische crisis biedt een mogelijkheid tot introspectie en groei, ook (of juíst) wanneer men niet behoort tot de slachtoffergroep.

2014: tijdelijke woonunits in asielcomplex Ter Apel. Foto: Directie voorlichting op Flickr.com: CC BY-NC-ND 2.0

Misschien moeten we het in hedendaagse publieke debatten minder hebben over cultuurverschillen en nationale identiteit en meer over universele waarden en gedeelde humanitaire verantwoordelijkheid. Misschien moeten schoolkinderen naast het Rijksmuseum ook eens een dag een AZC bezoeken. De korte reflectie hierboven op enkele verschillen tussen vluchtelingensituaties van toen en nu, laat namelijk bovenal zien hoe belangrijk het is om zowel met elkaar als met het verleden in gesprek te blijven. Hoe anders de ander op het eerste gezicht ook lijkt.

Over de auteur

 

Lucia Hoenselaars

Lucia Hoenselaars is freelance onderzoeker op het gebied van geschiedenis, herinnering en digitalisering. Ze haalde haar master Publieksgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en studeerde af op een onderzoek naar de 100-jarige herdenking van de Eerste Wereldoorlog en de Nederlandse historische cultuur. Lucia werkte eerder bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en het Nationaal Comité 4 en 5 mei aan verschillende projecten.


Noten

1 Rianne Dekker, Godfried Engbersen & Marije Faber, ‘The Use of Online Media in Migration Networks’, Population, Space and Place 22 (2016), p. 539-551.

2 Mirjam van Reisen & Conny Rijken, ‘Sinai Trafficking: Origin and Definition of a New Form of Human Trafficking’Cogitatio, vol. 3 (2016), no. 1.

3 Zie hier voor een overzicht van publicaties van prof. dr. Ismee Tames.

4 Caroline de Gruyter, ‘In Europa: Afstomping’, NRC, 7 en 8 juli 2018.

Verder lezen

NPO Focus, Vluchtelingen in Nederland: de feiten en verhalen, samengesteld door Anne Verwaaij.

VluchtelingenWerk, Vluchtelingen in getallen 2017.


Foto bovenaan artikel: In 2017 en 2018 sloegen Rohingya massaal op de vlucht voor geweld in Myanmar. Velen kwamen terecht in vluchtelingenkampen in Bangladesh. Foto: UN Women/Allison Joyce op Flickr.com (CC BY-NC-ND 2.0).