In de bijna twee jaar dat Kamp Vught fungeerde als SS-concentratiekamp, zaten er ruim 32.000 mensen gevangen. Joden, verzetsstrijders, Jehova’s getuigen, gijzelaars en zogenoemde ‘asocialen’: het betrof gevangenen die om uiteenlopende redenen in Kamp Vught achter het prikkeldraad belandden. Voor veel bezoekers is de diversiteit van deze gevangenen een onbekend gegeven.

Al even onbekend is dat hieronder mensen uit heel Nederland én van (soms ver) daarbuiten zaten. Belgisch, Turks, Amerikaans, Chinees: maar liefst 35 verschillende nationaliteiten telde Kamp Vught. Meer dan 1.800 gevangenen hadden een andere nationaliteit dan de Nederlandse. Soms kwamen zij in Kamp Vught terecht als gevolg van actief verzet, soms was het een geval van het verkeerde moment en de verkeerde plek.

De verscheidenheid aan nationaliteiten doet je realiseren hoezeer de Tweede Wereldoorlog een wéreldoorlog was. Maar hoeveel weten we in Nederland eigenlijk over het verloop van deze oorlog buiten Europa? In het onderwijs wordt de Japanse bezetting van Nederlands-Indië doorgaans wel behandeld, maar is er weinig aandacht voor bijvoorbeeld de tweede Chinees-Japanse oorlog (1937-1945) – laat staan voor de doorwerking van de oorlog in beide landen en de consequenties die dit heeft voor de geopolitieke betrekkingen vandaag de dag. In deze editie van WO2 Onderzoek uitgelicht gaan we daarom dieper in op de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog in China en Japan.

Pacific War

Vincent Chang onderzoekt in zijn artikel over oorlogsherdenkingen in China hoe de oorlogsgeschiedenis door de tijd heen op verschillende manieren wordt gebruikt om de heersende macht te legitimeren. Van groot belang is daarbij hoe de inval en bezetting van Japan in Mantsjoerije het land getekend heeft. De driedeling in het land die vanaf 1938 ontstond leidde tot zeer verschillende oorlogservaringen.

Eveline Buchheim beschrijft in haar bijdrage hoe de machthebbers in Japan na de oorlog het liefst de term ‘Pacific War’ gebruikten, om de nadruk te leggen op de grote aantallen slachtoffers die vanaf 1942 aan Japanse zijde zijn gevallen. De voorafgaande Japanse bezetting van China vanaf 1937, en daarmee het Japanse daderschap, werd daarmee gelijktijdig naar de achtergrond gedrongen.

De paddenstoelwolk boven Nagasaki gezien vanuit Koyagi-jima. Foto: Hiromichi Matsuda op Wikimedia Commons

Atoombom

Ook vandaag de dag blijft de spanning tussen historisch daderschap en slachtofferschap in Japan een lastig onderwerp, zo illustreren twee andere artikelen in deze editie. In de rubriek ‘Oorlog verbeeld’ toont Manya Koetse hoe Anne Frank in China én Japan wordt omarmd, maar in deze landen onderdeel is van totaal verschillende narratieven.

Aomi Mochida laat met haar artikel mooi zien hoe een pijnlijke geschiedenis soms letterlijk aan de oppervlakte komt. In het ‘Park van de Vrede’ in Nagasaki stuitte men bij de oprichting van een monument om de slachtoffers van de atoombom te herdenken op de overblijfselen van een gevangenis waar tijdens de Tweede Wereldoorlog onder meer Koreaanse dwangarbeiders gevangen zaten. Hoe om te gaan met een zwarte bladzijde uit de eigen geschiedenis in een park dat vrede moet symboliseren?

Het belang van materiële sporen van de oorlog staat tot slot ook centraal in de bijdrage van Luli van der Does over het Hiroshima Peace Memorial Museum en de ‘Atoombomkoepel’, het Vredesmonument. Die laatste is een van de weinige gebouwen in Hiroshima die de atoombom hebben overleefd. De ruïne en de oude, gerenoveerde trams die er elke dag langs rijden, vormen een materiële herinnering aan de Amerikaanse inzet van de atoombom in Hiroshima en Nagasaki in augustus 1945.

Die herinnering staat niet stil en bereikt in deze tijden van globalisering ook een internationaal publiek, voor wie de oorlogsgebeurtenissen in Azië niet steeds even vertrouwd of vanzelfsprekend zijn, maar niettemin relevant.

Over de auteur

Brigitte de Kok

Brigitte de Kok werkt als medewerker collectie en publiek bij Nationaal Monument Kamp Vught. Daarnaast is ze redacteur van WO2 Onderzoek uitgelicht.

Foto boven aan artikel

Lee Chun-Sik (R, 94) en Choi Jeong-ho (85), de vrouw van wijlen Kim Kyu-Soo, slachtoffers van Japanse tewerkstelling ten tijde van de Japanse koloniale overheersing van Korea (1910-1945). Ze huilen tijdens een persconferentie na een uitspraak van het Hooggerechtshof in Seoul. Daarin werd ook in hoger beroep bevestigd dat staalbedrijf Nippon vier slachtoffers honderd miljoen won schadevergoeding moet betalen. Bron: Aflo Co. Ltd. / Alamy Stock Photo

Bij oorlogsherdenkingen in China denken we al gauw aan militaire parades, consumentenboycots en ‘tekstboekoorlogen’ met Japan. De achterliggende dynamiek en voortdurende verschuivingen waaraan de publieke oorlogsherdenking ook in China blootstaat – met wezenlijke verschillen door de tijd, tussen verschillende regio’s en tussen mogelijke ‘lessen’ uit de geschiedenis – blijven doorgaans buiten beeld. Een vergelijking met Nederland laat zien hoe ook in de Chinese herdenkingscultuur niet het verleden, maar het dynamische heden steeds vooropstaat.

Wie het Chinese herdenkingslandschap in kaart wil brengen, moet beginnen bij de geschiedenis van de oorlog zelf. Voor China begon de Tweede Wereldoorlog in juli 1937, of zelfs al in september 1931, met de Japanse invasie van Mantsjoerije en andere oostelijke regionen van het land. Maar in oktober 1938 kwam de snelle Japanse opmars tot stilstand rond Wuhan, in Centraal-China, nadat de nationalistische Kuomintang-regering van Chiang Kai-shek de dijken van de Gele Rivier had laten doorbreken, waardoor enorme gebieden onder water kwamen te staan.

Op bootjes proberen mensen te vluchten voor het water na het doorsteken van de dijken langs de Gele Rivier. Foto: disasterhistory.org

Vanaf dat moment ontstond er een driedeling in het land die de rest van de oorlog zou voortduren. Er was de Japanse bezetter (en later een Chinese collaboratieregering) in het oosten, waar de belangrijkste transportverbindingen en steden lagen, inclusief de hoofdstad Nanjing. Er was de uitgeweken regering van Chiang in het binnenland en het zuidwesten, met als machtscentrum de tijdelijke oorlogshoofdstad Chongqing (in Nederland destijds bekend als Tsjoengking).

En er waren de communisten van Mao Zedong in het noordwesten en delen van Centraal-China, met als hoofdkwartier Yan’an, waar de ‘rode rebellen’ eind 1935 waren neergestreken na hun legendarische Lange Mars ter ontsnapping aan Chiangs troepen. Voor de inwoners van het immense land leidde deze structurele driedeling tot uiteenlopende oorlogservaringen.

Drie China’s

In het bezette oosten werd de oorlogservaring gekenmerkt door trauma’s en dilemma’s die enigszins vergelijkbaar zijn met die van het Europese vasteland onder Duitse bezetting: immense wreedheden, uitroeiing, ontwrichting, collaboratie, accommodatie en verzet. Alleen al bij het Bloedbad van Nanjing – de beruchte uitspatting met verkrachtingen en executies die het Japanse leger in december 1937 aanving – vonden honderdduizenden Chinese burgers de dood.

Ruim een jaar later werd in Nanjing een collaboratieregering opgezet onder Wang Jingwei, die officiële banden zou onderhouden met Berlijn en Vichy-Frankrijk. In steden als Nanjing en Shanghai zagen vele Chinezen zich genoodzaakt de bezetter te accommoderen, hetzij als overlevingsstrategie, hetzij vanuit de overtuiging dat de Japanners oplossingen brachten voor China’s problemen.

Wang Jingwei brengt een toost uit met een aantal nazi’s. Foto: Wikimedia Commons

De oorlogservaring in onbezet Chongqing was van een geheel andere orde, en deed eerder denken aan die van Londen. In de Chinese oorlogshoofdstad kwamen de gevluchte overheidsdiensten en elites vanuit het hele land samen. Hier gaf Generalissimo Chiang Kai-shek leiding aan het nationale verzet en de oorlogsplanning en waren vanaf 1942 de geallieerde landen vertegenwoordigd. Ook de Chinese Communistische Partij (CCP) had een vestiging in Chongqing, geleid door de latere premier Zhou Enlai.

De aanwezigheid van de CCP in de Chinese oorlogshoofdstad was een uitvloeisel van het ‘verenigd front’ dat de beide rivaliserende partijen in 1937 onder druk waren aangegaan om de gemeenschappelijke vijand het hoofd te bieden. Tussen 1939 en 1943 werd Chongqing veelvuldig door de Japanse strijdmacht gebombardeerd, in een vergeefse poging de Chinese moraal te breken. De Japanse capitulatie in augustus 1945 leidde tot dagenlange, uitbundige vieringen in Chongqing.

Chiang Kai-shek in de oorlogshoofdstad Chongqing na de overwinning op Japan, september 1945. Foto: Wikimedia Commons

In de afgelegen enclave Yan’an in Noord-Centraal China tot slot werkte de communistische rebellenleider Mao Zedong tijdens de oorlog gestaag aan het versterken van de machtsbasis van zijn partij en zijn eigen positie daarbinnen. Mao zou hier uitgroeien tot de onbetwiste ideologische en politieke leider van de CCP en schreef er belangrijke werken over mobiele oorlogvoering en de implementatie van het marxisme in China.

Er werd een begin gemaakt met de landhervormingen die na de oorlog en burgeroorlog in het hele land werden uitgevoerd. Volgens een Nederlandse ooggetuige, Carel Brondgeest, onderscheidde Mao’s China zich van dat van Chiang door de afwezigheid van “riksja’s, afpersing, prostitutie, opiumverslaving en bedelarij”. Wat er zich intussen achter de schermen afspeelde, ontging de buitenwereld grotendeels. Tijdens de oorlogsjaren steeg het ledental van de CCP van een magere 20.000 tot ruim boven het miljoen – een groei die de basis zou leggen voor de communistische machtsovername in 1949.

Politieke wind

In de Volksrepubliek wordt de geschiedschrijving vandaag de dag in verregaande mate gestuurd door de Partij en de staatsinstituties. Binnen het publieke domein vindt deze staatsregie onder meer plaats door geüniformeerd toezicht op schoolboeken, tentoonstellingen en de media. In het wetenschappelijk onderzoek krijgt deze sturing vorm door een combinatie van spreekwoordelijke ‘wortels’ (subsidies, promotie) en ‘stokken’ (censuur, demotie).

Dit betekent niet dat er in China geen spontane oorlogsherdenkingen of burgerinitiatieven plaatsvinden. Maar de grenzen waarbinnen deze worden geduld – en soms gestimuleerd – hangen af van de politieke wind van het moment. In grote lijnen zijn daarbij drie tijdperken te onderscheiden, elk met een eigen historische ‘les’.

Tijdens de maoïstische jaren, grofweg tussen 1950 en 1976, werd de Tweede Wereldoorlog in China gekarakteriseerd als een transnationale revolutionaire strijd tussen het door de CCP geleide Chinese volk enerzijds en een ‘clique’ van Japanse imperialistische militaristen, gesteund door de feodale landverraders van Chiang Kai-shek anderzijds. Binnen deze dichotomie tussen revolutionair triomfalisme en reactionair defaitisme liepen de scheidslijnen tussen verzet en collaboratie exclusief langs partij-ideologische lijnen.

Over de samenwerking met Chiang’s Nationalisten werd niet gerept, en de oorlog zelf – de strijd aan het front, de bezetting, de ontwrichting – was in dit narratief slechts een “tussenstation op het pad naar dominantie van de CCP in 1949”, zoals Oxford-historicus Rana Mitter het verwoordde. Mede geleid door geopolitieke overwegingen resulteerde dit eenzijdige discours in een “welwillende amnesie” ten aanzien van de Japanse oorlogsmisdaden.

Mao Zedong (midden) en Zhou Enlai (links) in de CCP-enclave Yan’an, omstreeks 1937. Foto: UtCon Collection / Alamy Stock Photo

De historische ‘les’ in deze lezing van de geschiedenis was dat de Chinese natie haar onafhankelijkheid en bevrijding geheel te danken had aan de CCP als steunpilaar van het volk. Dit was ook de centrale boodschap in de ‘Rode’ erfgoedsites die in de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw in het hele land verschenen, ongeacht de oorlogshistorie van de betreffende regio.

Zo verscheen naast een Revolutionaire Herdenkingshal in Yan’an en een Museum van de Chinese Revolutie in Beijing ook een ‘Tentoonstellingshal over de misdaden van het Amerikaanse imperialisme en Chiang Kai-shek’ in Chongqing. Het maoïstische paradigma kwam dus neer op de extrapolatie en glorificatie van het narratief van Yan’an, een revolutionair verhaal waarin de oorlogservaringen in de door Japan bezette of door de Nationalisten gecontroleerde gebieden geen rol speelden.

Nationalistische draai

De jaren tachtig en negentig zagen een eerste kentering in de Chinese herinneringscultuur. Een samenloop van externe en interne ontwikkelingen leidde tot een retorische ommezwaai van een marxistisch-revolutionair narratief waarin Japan nauwelijks voorkwam, naar een sterk nationalistisch getint narratief waarin de geschiedenis van Japanse agressie en Chinees slachtofferschap juist centraal kwam te staan.

De belangrijkste geopolitieke verklaring was de ineenstorting van de Sovjet-Unie, waardoor de rol van Japan als regionale quasi-bondgenoot tegen Moskou wegviel. Tot de binnenlandse factoren behoorde het ideologisch deficit van de CCP als gevolg van Mao’s desastreuze socialistische campagnes – waaronder de Grote Sprong Voorwaarts en de Culturele Revolutie – en het bloedige neerslaan van de studentenprotesten in 1989 door Deng Xiaoping. Dit pijnlijke gat moest nu worden gevuld met welvaartsgroei en vaderlandsliefde.

De agressor/slachtoffer-dichotomie die aan Dengs ‘nieuwe herdenken’ ten grondslag lag, verlegde de nadruk van de heroïsche CCP naar het kwaadaardige Japan, waarbij het Chinese volk ineens als passief en machteloos werd voorgesteld. Dit maakte tevens de weg vrij voor een positiever beeld van de Nationalisten, die nu werden beschouwd als nationale martelaren en medeslachtoffers in plaats van als landverraders.

Op talloze plaatsen werden musea opgericht om het Chinese oorlogstrauma te memoreren. De bekendste daarvan zijn de Herdenkingshal van de Slachtoffers van het Bloedbad van Nanjing in de voormalige hoofdstad en het Unit 731 Museum op de plek in Mantsjoerije waar het Japanse leger biologische en chemische experimenten losliet op Chinese burgers. De historische les die op deze erfgoedsites en in de nieuwe geschiedenisboeken werd onderwezen, was dat het Japanse militarisme en rechts-nationalisme een blijvende bedreiging vormden voor de wereldvrede en de oorlog daarom nooit mocht worden vergeten.

Het nieuwe herdenken, kortom, was het ‘gekozen’ verhaal van slachtofferschap en onverwerkt leed van voormalig bezet China.

Nieuw narratief  

Sinds enkele jaren is er sprake van een verdere verschuiving in het Chinese herdenkingslandschap. De nieuwe lijn, ingezet onder Hu Jintao en recentelijk voltooid onder diens opvolger Xi Jinping, is een subtiele mix van de eerdere twee paradigma’s, waarin het nationalistische aspect van Dengs model wordt gevoed en versterkt door het heroïsche triomfalisme uit het maoïstische tijdperk.

Het resultaat is een daadkrachtig, zelfbewust en inclusief narratief waarin de eerdere preoccupatie met slachtofferschap heeft plaatsgemaakt voor nadruk op “de overwinning van het Chinese volk” en “nationale grootheid”. Daartoe is het verenigd front tussen de CCP en Chiang’s Kuomintang uit de vergetelheid gehaald en op de voorgrond van de publieke herinnering geplaatst. Want zonder de vooruitziende blik en de ‘correcte’ inspanningen van de CCP om deze historische samenwerking tot stand te brengen en de natie te verenigen, was de Chinese eindoverwinning niet mogelijk geweest. Deze nationale overwinning werd in augustus 1945 gezamenlijk beklonken, toen Mao naar Chongqing afreisde om met zijn oude rivaal het glas te heffen op de toekomst van het land.

Het nieuwe narratief, kortom, symboliseert de ‘restauratie’ en opkomst van de oorlogsherinnering van het onbezette en onverslagen China (Chongqing) ten koste van die van bezet China (Nanjing). Dit betekent niet dat slachtofferschap in de nationale herdenkingscultuur geen rol meer speelt. Integendeel, nog steeds vinden er jaarlijks grote publieke herdenkingen plaats van het Bloedbad van Nanjing en andere oorlogsmisdaden. Niet lang geleden werd 13 december – de dag waarop het bloedbad begon – zelfs nog tot nationale dodenherdenkingsdag verklaard. Waar in Nederland de Dodenherdenking in coronatijd plaatsvond op een verlaten Dam, kwamen in Nanjing burgers, soldaten en zorgmedewerkers uit de ‘frontlinie’ van de coronacrisis in groten getale bijeen om samen met de laatste overlevenden de Chinese oorlogsslachtoffers te herdenken.

Niettemin tonen de recente ontwikkelingen aan dat het slachtofferschap van het Chinese volk niet langer voorop staat in de officiële partijlijn. In de nieuwste lichting geschiedenisboeken en museumnarratieven zijn alle verwijzingen naar slachtofferschap en oorlogsmisdaden bijeengebracht in een enkel (zij het gitzwart) hoofdstuk binnen een daadkrachtig en dynamisch verhaal dat sterk de nadruk legt op de eenheid, vaderlandslievendheid, heldhaftigheid en onvermijdelijke triomf van de Chinese natie. In officiële speeches maken Chinese leiders geen melding meer van slachtofferschap, en zelfs de Herdenkingshal van Nanjing – lange tijd hét symbool van het Chinese oorlogstrauma – kreeg er in 2015 een nieuwe expositiehal bij die de grandioze Chinese eindoverwinning op het fascisme memoreert.

De vlag van de Republiek China (Chiang Kai-shek) en de Communistische partij (Mao) hangen zij aan zij met vlaggen van andere bondgenoten in het WO2 Museum te Beijing. Foto: Vmenkov op Wikimedia Commons (CC BY-SA 3.0)

De juiste kant van de geschiedenis

In zijn recente boek over oorlogsherinnering in China betoogt Rana Mitter dat de Chinese herinnering aan de Tweede Wereldoorlog sinds enige tijd een proces van “normalisering” en zelfs “mondialisering” doormaakt. Voor zover hij daarmee bedoelt dat het einde van de Koude Oorlog de weg heeft vrijgemaakt voor een goed/kwaad-dichotomie en een nationale vormingsmythe die overeenkomsten vertonen met die in veel Europese landen (inclusief Rusland), is daar iets voor te zeggen.

Toch zijn er ook opvallende anomalieën. Allereerst vertolkt het nieuwe narratief naast een sterk partij-georiënteerd perspectief ook een toenemend Sino-centrische focus. Deze biedt geen plaats voor internationale vergelijkingen (bijvoorbeeld met Vichy of Indochina) en toont de geallieerden niet als bondgenoten in een gezamenlijke strijd, maar als sympathisanten van het heroïsche Chinese verzet. Ten tweede zijn partijtoezicht en censuur de laatste jaren zodanig aangescherpt, dat er nauwelijks ruimte is om af te wijken van wat Beijing beschouwt als de ‘correcte kijk’ op de geschiedenis.

Deze ‘correcte kijk’ komt er kort gezegd op neer dat (a) de CCP er ondanks de zwakke moraal van de Nationalisten in slaagde het Chinese volk te verenigen en te mobiliseren, (b) de Chinese natie daardoor een historische overwinning kon behalen tegen het fascisme en imperialisme, en (c) China daarmee een cruciale bijdrage heeft geleverd aan de wereldvrede. De binnenlandse ‘les’ is dat alleen de CCP de Chinese natie de overwinning kan bezorgen en China sterk kan maken. De internationale les is dat China steeds aan de juiste kant van de geschiedenis stond, en als medestichter van de naoorlogse wereldorde niet alleen de plicht heeft om de grondbeginselen van de VN te behoeden – waaronder de Beijing welgevallige non-interventienorm en het Chinese vetorecht – maar ook het recht om de nodige verbeteringen en hervormingen van het internationale systeem te bepleiten.

Wiens strijd? Wiens identiteit?

Hoe verhoudt dit zich tot de oorlogsherdenking in Nederland? Zijn er raakvlakken te vinden? De belangrijkste overeenkomst is misschien wel dat in beide herdenkingsculturen de geschiedenis veelal in dienst staat van hedendaagse doelen. Het grote verschil zit hem in de actoren die het herdenkingslandschap domineren.

Waar in Nederland verschillende maatschappelijke groeperingen de oorlogsherdenking aangrijpen om de eigen identiteit te uiten, te bevestigen en te legitimeren en zich daarmee een plekje proberen te verwerven onder de zon in een multiculturele en inclusieve samenleving, is het in China exclusief de partijstaat zélf die voortdurend snakt naar legitimatie. Lokale narratieven worden soms getolereerd of deels gestimuleerd, maar uiteindelijk bovenal ingezet in de voortdurende strijd om zelf-legitimatie en een plekje onder de zon voor een op erkenning en eerherstel gebrande natiestaat in een multipolaire wereldorde.

Over de auteur

Vincent Chang

Vincent Chang is jurist en historicus. Aan de Universiteit Leiden verdiept hij zich in de moderne Chinese geschiedenis en de hedendaagse internationale politiek. Zijn bijzondere belangstelling gaat uit naar de historie van en de publieke herinnering aan de Tweede Wereldoorlog in China.

Foto boven aan artikel

Foto’s van overlevenden in de Herdenkingshal van de Slachtoffers van het Bloedbad van Nanjing. Bron: Kevin Dooley op Wikimedia Commons (CC BY 2.0)

Zowel in China als in Japan is Anne Frank razend populair. De afgelopen jaren is er in beide landen een hernieuwde belangstelling voor de Tweede Wereldoorlog, waarbij ook volop interesse is voor het verhaal van Anne Frank. Maar die heeft in Japan en China wel totaal verschillende achtergronden.

Anne Frank in Japan

Buiten Nederland zijn er weinig landen ter wereld waar Anne Frank zo bekend en geliefd is als in Japan. Al in het eerste jaar na publicatie ging haar dagboek er 100.000 keer over de toonbank. 65 jaar later waren er meer dan 6 miljoen boeken verkocht. Het boek wordt op scholen gelezen en staat in vrijwel elke Japanse bibliotheek.

Sinds de eerste Japanse vertaling van haar dagboek in 1952 zijn er in het land ook talrijke stripboeken, tekenfilms, romans en voorstellingen verschenen die op haar verhaal zijn gebaseerd. In Japan is in het Holocaust Kenniscentrum in Fukuyama zelfs een replica van de beroemde achterkamer te vinden. Hier werd in 2011 ook een witte paardenkastanje geplant – een nakomeling van de wereldberoemde boom waar Anne vanuit het Achterhuis uitzicht op had.

Een stekje van de Anne Frank boom is gepland op het terrein van het Holocaust Kenniscentrum in Fukuyama. Foto: Holocaust Education Center, Japan

De populariteit van Anne Frank in Japan is opmerkelijk. Niet alleen omdat het verhaal van Anne in cultureel opzicht ver van Japan af staat, maar vooral ook omdat Japan tijdens de Tweede Wereldoorlog een bondgenoot was van de nazi’s. Binnen Azië, en ook in China, richtte het Japanse leger onnoemelijk veel leed aan en werden zogenaamde ‘troostmeisjes’ op grote schaal verkracht.

Toch zijn de gruweldaden van het Japanse leger nooit echt onderdeel geworden van de nationale collectieve herinneringen aan de oorlog onder het Japanse volk. De oorlogswreedheden hadden zich in het buitenland afgespeeld en de uitgezonden militairen die terugkeerden zwegen. Japan had de oorlog verloren, en het volk was zwaar getroffen door de verwoestende atoombommen op Hiroshima en Nagasaki.

Het nationale ‘geheugenverlies’ ging samen met een overheersend slachtoffergevoel. Toen de economie van het naoorlogse Japan weer begon te bloeien, bouwde men aan een vreedzaam nationaal imago, waarbij het agressieve karakter van de oorlog veelal werd gebagatelliseerd.

Van Anne Frank tot Hello Kitty

Hoe de oorlog in Japan herinnerd wordt, zie je goed terug in de belangrijkste Japanse oorlogsmusea. Die belichten niet de agressie van Japan, maar zoomen in op het dagelijkse leven aan het thuisfront, hoe militairen zich opofferden en het leed dat veroorzaakt werd door de atoombommen.¹  De populariteit van Anne Frank als Joods meisje dat omkwam in een Duits concentratiekamp is niet zo vreemd in het licht van deze Japanse herinneringscultuur.

Japan kende, in tegenstelling tot de Duitse bondgenoot, geen nationale antisemitische ideologie² en vervolgde Joden niet op basis van ras of religie. Naast Anne Frank wordt ook het verhaal van de heldhaftige Chiune Sugihara, de Japanse diplomaat in Litouwen die in 1940 ruim 6000 gevluchte Joden het land uit hielp, uitgelicht in Japanse musea en oorlogsliteratuur.³

Een andere reden waarom Anne Frank juist in Japan zo populair werd, is omdat haar onschuld en tragische lot resoneren met het Japanse oorlogsthema van slachtofferschap, waarbij de vergelijking tussen Hiroshima en Auschwitz vaak wordt gemaakt. In het artikel ‘Van Anne Frank tot Hello Kitty’ (2014) beschrijft de Japanse schrijver en wetenschapper Norihiro Kato hoe Anne Frank in Japan niet alleen “het ultieme slachtoffer van WO II” symboliseert, maar ook is opgenomen in een populaire cultuur die draait om lieflijkheid en “schattigheid”, waardoor het eigen agressieve oorlogsverleden een ver-van-mijn-bed-show geworden is. De verhalen van de Japanse ‘troostmeisjes’ zijn nog steeds controversieel,⁴ het dagboek van Anne Frank is dat juist niet.

Tot slot heeft het succes van Anne Frank in Japan ook te maken met Annes open manier van schrijven, die vernieuwend was voor lezers in het naoorlogse conservatieve Japan. Een bijzonder detail is hoe Anne schreef over haar eerste menstruatie – destijds een taboeonderwerp – en hoe dat in de jaren zestig leidde tot de marketing van een Japans tampon- en maandverbandmerk genaamd Anne.⁵

Vier Japanse meisjes zijn in 1965 op een zogenaamde “Anne Frankreis” en in het Anne Frankhuis in Amsterdam ontmoeten zij Otto Frank en bekijken de Japanse uitgave van het Dagboek van Anne Frank. Foto: Fotocollectie Anefo / Nationaal Archief

Joodse vluchtelingen in Shanghai

In buurland China is Het dagboek van Anne Frank niet zo populair als in Japan, maar ook daar wordt haar boek vandaag de dag goed verkocht via boekwinkels en digitale kanalen. Dat het dagboek niet bij iedereen even bekend is heeft mede te maken met het feit dat door het strenge culturele beleid onder Mao een eerste Chinese vertaling pas uitkwam in 1983.

Net als in Japan is er in China vooral de afgelopen twee decennia een hernieuwde interesse in de oorlog zichtbaar. Op scholen, in musea en in de staatsmedia wordt de nationale geschiedenis van de Tweede Chinees-Japanse Oorlog (1937-1945), die in 1941 opging in de Tweede Wereldoorlog, op de voorgrond gezet.

De overheid benadrukt hoe het Chinese volk enorme offers heeft gebracht in de oorlog tegen Japan, en zo een cruciale bijdrage leverde in de wereldwijde strijd tegen het fascisme.⁶ Binnen die context is er recent meer aandacht gekomen voor de relatief onbekende geschiedenis van Joodse vluchtelingen die de Holocaust ontsnapten door naar Shanghai te vluchten.

Na de Kristallnacht van 1938 kwamen ongeveer 20.000 Europese Joden naar China, waarvan de meesten per boot in Shanghai arriveerden. Voor wanhopige Joodse vluchtelingen die zonder de juiste papieren geen toegang kregen tot andere landen, was de Chinese stad de beste toevluchthaven. In het getto van Shanghai was men veilig en ver verwijderd van de verschrikkingen in Europa. Joodse kinderen gingen naar school en konden vrij op straat spelen met hun Chinese vriendjes.

Stateloze Joden in Shanghai. Foto: Leo Baeck Institute

Een nieuwe interesse in Anne Frank is onderdeel van de opleving van deze Joods-Chinese geschiedenis.⁷ In 2007 werd het Shanghai Joods Vluchtelingen Museum geopend, waar later ook de expositie Anne Frank: Getuige van de Geschiedenis plaatsvond. Als onderdeel van een serie oorlogsboeken uitgegeven door het Chinese ministerie van Cultuur, kwam in 2015 een hernieuwde Chinese editie van Het dagboek van Anne Frank uit. Daarmee zijn er inmiddels meer dan 120 verschillende edities van het boek uitgegeven in de Volksrepubliek.

Amsterdam, Peking, Tokio

Zowel in Japan als in China sluit de populariteit van Anne Frank aan bij de eigen collectieve herinneringen aan een oorlog, waarbij in beide gevallen slachtofferschap centraal staat.

Juist omdat Anne buiten het Japanse oorlogsverleden staat kon zij in Japan zo succesvol worden. Haar leed was niet door Japan veroorzaakt, en haar verhaal past bij de overtuiging dat Joden en Japanners gezamenlijke slachtoffers van het twintigste-eeuwse kwaad zijn.⁸ In China zie je een heel andere beweging: hier wordt het verhaal van Anne juist binnen de context geplaatst van het eigen oorlogsverleden en de rol die China speelde in het helpen van duizenden Joden.

Uiteindelijk laat de populariteit van Anne Frank in deze landen vooral zien hoe universeel en multidimensionaal haar verhaal is, en dat de manier waarop het verteld en vertaald wordt ons waardevolle inzichten kan geven in de verschillende wijzen waarop de Tweede Wereldoorlog herdacht wordt, van hier tot aan Peking en Tokio.

Over de auteur

Manya Koetse

Manya Koetse is sinoloog en japanoloog (MPhil Universiteit Leiden) en hoofdredacteur van What’s on Weibo, een nieuwssite die inzicht geeft in Chinese maatschappelijke trends en sociale media.

Noten

1 Er zijn in Japan tientallen grotere en kleinere oorlogsmusea. De bekendste musea in Nagasaki en Hiroshima zijn vooral gefocust op de verwoestende impact van de atoombommen. Het door de staat gefinancierde Showa Museum richt zich vooral op het leven van gewone Japanners tijdens de oorlog. Bezoekers aan het Yushukan Oorlogsmuseum in Tokio kunnen onder meer brieven zien die achtergelaten werden door Japanse kamikazepiloten. Voor meer over hoe verschillend de Chinese en Japanse oorlogsmusea de eigen nationale oorlogsgeschiedenis belichten, zie o.a. Manya Koetse, ‘The ‘Magic’ of Memory: Chinese and Japanese Re-Remembrances of the Second Sino-Japanese War (1937-1945)’, MPhil Thesis Leiden University (2012).

2 Hoewel antisemitisme in Japan niet wijdverspreid was of is, bestaat het wel. Dat onderwerp kreeg opnieuw veel aandacht toen er in 2014 zo’n 300 exemplaren van Het Dagboek van Anne Frank vernield werden in openbare bibliotheken in Tokio. Voor meer over antisemitisme in Japan, zie o.a.  David Goodman en Masanori Miyazawa, Jews in the Japanese Mind (Lanham: Lexington Books, 2000).

3 Sugihara wordt ook wel de ‘Japanse Schindler’ genoemd, en het verhaal over deze Japanse consul die meer dan 6000 Joden redde van de Holocaust door het verstrekken van doorreisvisums voor Japan wordt vaak samen met het verhaal van Anne Frank verteld aan schoolkinderen in Japan. In 2015 werd een speciale Japanse expositie over de Holocaust gewijd aan Anne Frank en Sugihara. Voor meer over Japan en de Holocaust, zie o.a. Meron Medzini, Under the Shadow of the Rising Sun – Japan and the Jews During the Holocaust Era (Boston: Academic Studies Press, 2016).

4 De herinnering aan het massale seksuele geweld tegen vrouwen door het Japanse leger is nog zo controversieel dat de stad Osaka de band met zusterstad San Francisco verbrak nadat daar in 2018 een monument geplaatst werd ter nagedachtenis aan de ‘troostmeisjes’.

5 Zie o.a. Ilana Sichel, ‘The Japanese Tampon Named for Anne Frank’, Jewniverse / Jewish Telegraphic Agency (5 januari 2016).

6 Voor meer over hoe de Chinezen tot 1941 praktisch helemaal alleen vochten tegen de Japanners, zie o.a. Jenny Clegg, ‘Het verzwegen begin van de Tweede Wereldoorlog’, vertaald door China Square (2015),

7 Voor meer over de geschiedenis van de Joodse gemeenschap in Shanghai, zie o.a. Manya Koetse, ‘Jews in Shanghai: Memories of a Nearly Forgotten Community’, What’s on Weibo (2 oktober 2016).

8 Zie ook: Ian Buruma, ‘Het kwaad de schaduw van Auschwitz en Nanking’, De Groene Amsterdammer (1994).

Foto boven aan artikel

Chinese editie in paperback uit 2018. Bron: Aquaview Co. Ltd.

Buiten Japan bestaat nog steeds het idee dat Japanners de gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog bij voorkeur onbesproken laten en bij de herdenking ervan vooral aandacht hebben voor het eigen slachtofferschap. Maar de manieren waarop Japanners de oorlog herdenken zijn net zo divers en veelzijdig als elders, zo zag Eveline Buchheim tijdens bezoeken aan Japan en in de samenwerking met Japanse onderzoekers. Zolang de Japanse overheid zich echter niet oprecht distantieert van de oorlogsgruwelen, blijft het beeld dat Japanners hun oorlogsverleden ontkennen bestaan.

Elk jaar op 15 augustus vindt in de Yasukuni-tempel in Tokio de jaarlijkse herdenking van het einde van de Tweede Wereldoorlog plaats. Het is dezelfde tempel waar al sinds 1869 de soldaten herdacht worden die voor de keizer gesneuveld zijn. En dezelfde tempel waar gedurende het hele jaar extreemrechtse sympathisanten samenkomen om de militaire rol van Japan in de oorlog te verheerlijken. Sympathisanten die ook op 15 augustus altijd in groten getale aanwezig zijn.

Mensen in uniformen van het Japans Keizerlijk Leger bezoeken het Yasukuni-altaar in Tokio, 15 augustus 2019. Dit was de 74e gedenkdag van de Japanse overgave tijdens de Tweede Wereldoorlog. Foto: Yoshio Tsunoda / AFLO / Alamy Live News

Niet voor niets heeft deze shinto-tempel buiten Japan een twijfelachtige reputatie. De belangrijkste reden hiervoor is dat er ook veertien door het Tokio Tribunaal veroordeelde ‘klasse A-oorlogsmisdadigers’ vereerd worden, onder wie de beruchte generaal Hideki Tojo die de aanval op Pearl Harbor beval. Elke keer als vooraanstaande Japanse politici de Yasukuni-tempel bezoeken ontstaat er grote ophef, zeker als het op 15 augustus plaatsvindt. Vooral China en Zuid-Korea, landen die zwaar hebben geleden onder de Japanse agressie tussen 1937 en 1945, ervaren de bezoeken op die dag als een affront. Voor hen is de tempel hét symbool van de Japanse oorlogsagressie.

Zelf woonde ik op 15 augustus 2015 de jaarlijkse herdenking bij Yasukuni bij. Het was precies 70 jaar nadat de Japanse keizer Hirohito voor het eerst direct zijn volk toesprak. Toen Hirohito in 1945 hoogstpersoonlijk de overgave van het Japanse leger en daarmee het einde van de Tweede Wereldoorlog aankondigde, was dat voor Japanners een bijzondere, zelfs schokkende gebeurtenis, die brak met het beeld van de keizer als een goddelijk en ver boven het volk verheven wezen.

Japanse burgers luisteren op de radio naar keizer Hirohito die het volk toespreekt. Foto: Wikimedia Commons

Op de 70e herdenking van dit gedenkwaardige moment bestond de enorme stroom bezoekers vooral uit grote aantallen aanhangers van extreemrechtse nationalistische groeperingen. Uit de harde luidsprekers klonken oorlogsliederen. En hoewel ik voorbereid was op nationalistisch vertoon, was het toch schokkend om de vlaggen, slogans, kraampjes met propaganda en oorlogsuniformen te zien.

Ooggetuigen

Hoe anders was de sfeer ruim een maand eerder in Sendai, de grootste stad in de regio Tohoku in Noordoost-Japan. Ik bezocht daar op 10 juli de Sendai City War Reconstruction Memorial Hall, het museum waar de verwoesting en de wederopbouw van de stad na het bombardement met B-29 bommenwerpers herdacht wordt.

Bij het Amerikaanse bombardement op de stad op 10 juli 1945, onderdeel van de campagne van het Amerikaanse leger waarbij 66 Japanse steden werden verwoest, bleef het grootste deel van het historische centrum in puin achter en lieten duizenden mensen het leven. Maar ook strategisch belangrijke elektriciteitsfabrieken, een gasbedrijf, een radiostation en een treinknooppunt werden vernietigd. Bij deze herdenking waren geen vlaggen of slogans te zien. Bij de herdenkingstoespraken heerste een serene, ingetogen rust. Na de ceremonie gaven ooggetuigen een rondleiding door de tentoonstelling.

De bezoekers waren vooral oudere inwoners van de stad. Het viel me op hoe geanimeerd ze naast elkaar stonden voor grote overzichtskaarten en foto’s van de stad, herinneringen ophalend aan wat ze destijds hadden meegemaakt. Ze waren hier bij elkaar gekomen om hun persoonlijke ervaringen en die van hun families te delen. Toen ze me vroegen waar ik vandaan kwam, raakten we al snel in gesprek over de Japanse bezetting van Nederlands-Indië. Ik was verrast door hun belangstelling en empathie voor de lotgevallen van de slachtoffers van de Japanse bezetting.

Deze twee herdenkingen in Japan bevatten verschillende handvatten om de complexiteit van het herdenken van de Tweede Wereldoorlog in Azië te kunnen begrijpen. Het verschil in sfeer tijdens de herdenkingen kon niet groter zijn en is een duidelijke illustratie van de uiteenlopende manieren waarop de oorlog in Japan herdacht wordt en van de kwesties die een rol spelen in de discussies over die oorlog.

Tegelijk ervoer ik aan den lijve wat ik jaren daarvoor al had geleerd van de Britse cultuurwetenschapper Philip Seaton. In Japan’s Contested War Memories – The ‘memory rifts’ in historical consciousness of World War II toont hij dat de aanname dat Japanners hun oorlogsdaden niet willen erkennen, nogal kort door de bocht is. Zoals overal gaan mensen ook in Japan op allerlei manieren om met oorlogsherinneringen, en is het verschil tussen de officiële en de persoonlijke herinneringen er vaak groot. Japan is veel meer dan het ietwat ‘vreemde’ en homogene land met een uniforme taal en cultuur dat er in het Westen vaak van gemaakt wordt.

Sendai na het bombardement in 1945. Foto: Wikimedia Commons

‘Pacific War’

Als er al iets algemeens te zeggen is over de Tweede Wereldoorlog in Azië, is het wel dat de echo’s ervan in de regio nog altijd luid en duidelijk klinken. Met name in de verhouding tussen Japan en Korea en China is zichtbaar dat het WO II-conflict de gemoederen blijft bezighouden. Dat is vooral het gevolg van het feit dat de Japanse regering kwesties rondom de gedwongen legerprostitutie en dwangarbeid nooit echt heeft opgelost.

Maar het vraagstuk begint al bij welke naam er aan de oorlog gegeven moet worden en welke periodisering de juiste is. Na afloop van de oorlog had Japan een voorkeur voor de term ‘Pacific War’, om de oorlog in Azië na Pearl Harbor aan te duiden. Hiermee werd de focus gericht op de periode vanaf 1941 en het conflict met Amerika en andere westerse landen, en werd de aandacht in de richting van het Japanse slachtofferschap geleid. Tegelijk kon zo de periode van de oorlog met China vanaf 1937, waar een Aziatisch buurland het grootste slachtoffer werd van de Japanse agressie, wat op de achtergrond raken.

Meerdere auteurs hebben in de loop der tijd laten zien hoezeer en op welke manieren de oorlog in de Pacific bepalend is geweest voor de geopolitieke verhoudingen in Azië en hoe deze zowel de herinneringen in de regio als de beeldvorming blijven beïnvloeden. Het gaat daarbij niet alleen over hoe de oorlog in Japan en in de regio herinnerd wordt, maar ook over de blijvende economische en politieke implicaties. Zelfs nieuwe conflicten, zoals territoriale disputen, worden in verband gebracht met de Japanse gewelddadige houding tijdens de oorlog.

Koloniale relaties

Nadat Japan vanaf 1931 delen van China bezette, bleven de betrekkingen tussen beide landen lange tijd zeer ijzig. Pas in 1972 werden deze nieuw leven ingeblazen. In de daaropvolgende decennia richtte Japan zich vooral op het stimuleren van economisch herstel en politieke stabiliteit in China. Nu China economisch veel minder afhankelijk geworden is van Japan, treden de conflicten weer meer op de voorgrond.

Sinds 2012 is de territoriale strijd over de strategisch en economisch belangrijke Senkaku-eilanden een belangrijk twistpunt tussen beide landen. In China wordt deze kwestie in de publieke opinie nauw geassocieerd met de Japanse agressie tijdens de Tweede Wereldoorlog, zoals die tijdens het bloedbad in Nanjing of ten opzichte van de vele Chinese vrouwen die gedwongen werden in Japanse militaire bordelen te werken.

De betwiste Senkaku-eilanden. Foto: Jackopoid op Wikimedia Commons / Bewerking Nationaal Comité 4 en 5 mei

Ook het contact van Japan met Korea is getekend door een koloniale relatie. Japan koloniseerde Korea tussen 1910 en 1945. Pas in 1965 werden de betrekkingen met Zuid-Korea genormaliseerd en werden in een officieel verdrag eigendomsclaims tussen de landen geregeld. Persoonlijke schade bleef echter buiten beschouwing, wat tot op heden een twistpunt blijft voor met name Koreaanse dwangarbeiders en vrouwen die in militaire bordelen moesten werken.

In 2018 veroordeelden Koreaanse rechters het Japanse staalbedrijf Nippon Steel Corporation tot herstelbetalingen aan dwangarbeiders. De aandacht voor het proces leidde tot vele protesten in Seoul en het boycotten van Japanse producten door Koreaanse burgers. De relaties tussen Japan en Zuid-Korea bereikten een nieuw dieptepunt.

Excuses

En de Yasukuni-tempel? Ook in 2021 werden de bezoeken van Japanse hoogwaardigheidsbekleders aan Yasukuni rondom 15 augustus met afschuw ontvangen in het buitenland. De huidige minister-president Yoshihide Suga kwam weliswaar niet zelf naar Yasukuni, maar het bezoek van minister van Defensie Nobuo Kishi (de jongere broer van voormalig premier Shinzo Abe) en de minister voor Economisch Herstel Yasutoshi Nishimura wekte desalniettemin wrevel.

China veroordeelde het bezoek en viel er vooral over dat uitgerekend de minister van Defensie de tempel bezocht. Zuid-Korea betreurde het bezoek en uitte ernstige bezorgdheid. Toch gebruikte president Moon Jae-in zijn jaarlijkse herdenkingsspeech over het einde van de Tweede Wereldoorlog ook om te zeggen dat Zuid-Korea ondanks de onopgeloste vetes bereid was in dialoog te blijven met Japan.

Hoewel de deur naar een oplossing van de jarenlange conflicten openblijft, is er meer nodig dan de welwillendheid van individuele burgers om in dialoog te gaan over het oorlogsverleden. China en Korea zien een blijvende tegenzin bij de Japanse regering om zich daadwerkelijk rekenschap te geven van Japanse oorlogsdaden en zich er genereus voor te excuseren. Het officiële standpunt van Japan is dat dit in voldoende mate gedaan is.

De excuses van kabinetschef Yōhei Kōno in 1993 voor het optreden van het Japanse leger, waarin hij erkende dat het Japanse leger vrouwen gedwongen tewerkgesteld had in Japanse militaire bordelen, hebben tot nu toe de meeste indruk gemaakt. Ook omdat Kōno aankondigde dat er meer onderzoek moest komen en de kwestie van deze gedwongen militaire prostitutie een plaats zou moeten krijgen in Japanse schoolboeken. Politici die na hem kwamen, hebben deze belofte echter weer afgezwakt. Het gevolg is dat tot op de dag van vandaag de prostitutiekwestie en het thema van dwangarbeid voor het Japanse leger als een zwarte wolk boven de relaties met de buurlanden hangen.

Over de auteur

Eveline Buchheim

Dr. Eveline Buchheim werkt als senior onderzoeker bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies. Ze bracht publicaties uit op het gebied van oorlog en gender, intieme relaties in koloniale contexten en erfgoedtoerisme. Ze is medecoördinator van het project ‘Getuigen & Tijdgenoten’ in het onderzoeksprogramma Onafhankelijkheid, dekolonisatie, geweld en oorlog in Indonesië, 1945-1950.

Foto boven aan artikel

Bezoekers houden de vlag van het Japans Keizerlijk Leger omhoog om de doden te herdenken bij het Yasukuni-altaar. Tokio, 15 augustus 2016. Bron: Aflo Co. Ltd. / Alamy Live News

Kunst kan de complexiteit van ingrijpende oorlogsverschrikkingen zeer aansprekend in beelden vatten én ons beeld van de geschiedenis doen kantelen. In deze rubriek belichten we daarom steeds een theaterstuk, tentoonstelling, film of andere kunstuiting waarin de herinnering aan 20^e-eeuwse oorlogen een belangrijke rol speelt.

In deze bijdrage staan we stil bij Call of Duty WWII en Attentat 1942, twee zeer verschillende games met één gezamenlijk kenmerk: gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog staan er centraal in. Hoe wordt de Tweede Wereldoorlog verbeeld in deze games en in hoeverre kunnen ze onze kennis over deze oorlog verrijken?

Vechten op het strand van Normandië

Wanneer we het hebben over games over de Tweede Wereldoorlog, dan denken we vaak aan shooters zoals Call of Duty WWII: spellen waarin je in de huid kruipt van een Amerikaanse soldaat en waarin je virtueel, vanuit een ‘eerste-persoonsperspectief’, veldslagen zoals D-day ‘herbeleeft’. In dergelijke spellen is het gekozen perspectief vaak dat van de geallieerden, vechtend tegen de Duitse vijand.

Opvallend is dat je meestal een behoorlijk opgeschoond beeld van oorlogsgeweld te zien krijgt in deze first-person shooters, doordat bijvoorbeeld geweld tegen burgers niet systematisch getoond wordt.¹ Daarnaast is ook de invloed van cinematografische wetmatigheden in een game zoals Call of Duty erg groot. In Call of Duty WWII volg je enkele Amerikaanse soldaten vanaf hun landing in Normandië op D-day tot aan het einde van de oorlog.

Het verhaal steunt deels op de ervaringen van Amerikaanse veteranen, maar ook op conventies uit oorlogsfilms zoals die al tijdens de oorlog zelf in Hollywood werden gemaakt.² Deze conventies kunnen vanuit historisch oogpunt misleidend zijn, omdat ze een ideologisch sterk gekleurd beeld van de Tweede Wereldoorlog schetsen.

In oude Amerikaanse oorlogsfilms, die tot op de dag van vandaag beeldbepalend zijn, staat meestal een diverse groep Amerikaanse soldaten centraal. Hun socio-culturele, etnische en geografische achtergronden lopen sterk uiteen, maar tijdens de oorlog overwinnen ze ‘als Amerikanen’ hun onderlinge verschillen, om zo eensgezind de strijd tegen de Asmogendheden te kunnen aangaan.

Dergelijke verhaallijnen zijn nadrukkelijk bedoeld om een beeld van Amerikaanse eenheid te schetsen. Een weinig realistisch beeld, weten we inmiddels, omdat de Amerikaanse samenleving ook tijdens de oorlog sterk verdeeld bleef.³ In Call of Duty WWII is deze verhaallijn eveneens terug te vinden, waardoor ook hier de nadruk op stereotiepe filmconventies ligt.

Screenshot van de officiële website van het spel Call of Duty WWII. Foto: Activision

Promotieafbeelding voor de film Bataan (Metro-Goldwyn-Mayer, 1943).Foto: Turner Classic Movies (TCM)

Moordaanslag in Tsjechoslowakije

Naast games als Call of Duty zijn er recent ook diverse kleinere spellen op de gamesmarkt verschenen, met als typerend kenmerk dat ze minder op actie zijn gericht. Ze stellen spelers niet alleen in staat om inhoudelijk meer over de oorlog te weten te komen, maar bieden ook inzicht in hoe historici te werk gaan wanneer ze het verleden bestuderen.

Deze spellen hebben een kleiner marketingbudget, waardoor ze vaak onzichtbaar blijven voor een breder publiek. Ze vertegenwoordigen echter wel een interessante ontwikkeling. Een mooi voorbeeld is Attentat 1942, uitgebracht in 2017.

Screenshot uit het spel Attentat 1942. Foto: Charles Games

Attentat 1942 is een ‘point and click’-spel dat gemaakt werd door een groep gameonderzoekers, historici en computerwetenschappers aan de Karelsuniversiteit in Praag.⁴ Het spel richt zich op de nazibezetting van Tsjechoslowakije en de moordaanslag in mei 1942 op SS-kopstuk Reinhard Heydrich, de bestuurder van het Protectoraat Bohemen en Moravië en een van de hoofdverantwoordelijken voor de Holocaust. In Attentat 1942 probeer je als speler te achterhalen waarom je grootvader na de aanslag op Heydrich werd gearresteerd en wat er daarna met hem is gebeurd.

Het spel bestaat uit meerdere onderdelen. Zo speelt een deel van het spel zich tijdens de oorlogsperiode zelf af, waarbij je als speler enkele minigames moet voltooien. Deze onderdelen nemen de vorm aan van korte animaties en interactieve graphic novels. Tegelijkertijd probeer je als speler vooral te onderzoeken wat er met je grootvader is gebeurd door gesprekken met ooggetuigen te voeren. Voor deze ‘gesprekken’ is gebruikgemaakt  van video-opnames. De verhalen van deze getuigen worden vertolkt door acteurs, maar zijn gebaseerd op ware getuigenissen en gebeurtenissen.

Screenshot uit het spel Attentat 1942. Foto: Charles Games

Elkaar tegensprekende getuigen

De historische meerwaarde van dit spel schuilt in een aantal elementen. Om te beginnen verschijnt er, wanneer je als speler tijdens het spelen historisch relevante informatie te zien of te horen krijgt, op het scherm een pop-up om aan te geven dat je hierover meer kan lezen in de ‘encyclopedie’ die aan het spel is toegevoegd. Zo worden spelers tijdens het spelen actief uitgenodigd om bijkomende informatie over de gebeurtenissen te raadplegen.

Daarnaast word je als speler geconfronteerd met de beperkingen van ooggetuigenissen als historische bron. Tijdens je zoektocht naar wat er met je grootvader is gebeurd, kom je er al snel achter dat ooggetuigen elkaar tegenspreken en bepaalde zaken achterhouden. Zo krijg je van je fictieve grootmoeder te horen dat een buurman gecollaboreerd heeft tijdens de oorlog en iets te maken zou kunnen hebben met de arrestatie van je grootvader, maar spreekt de buurman dit zelf tegen.

Het effect is dat je als speler uitgenodigd wordt om in het spel informatie af te wegen en aan bronnenkritiek te doen, een doel dat bijvoorbeeld ook in het geschiedenisonderwijs voorop staat.

Terwijl in games als Call of Duty WWII eenzijdige en filmische verbeeldingen van de Tweede Wereldoorlog centraal staan, biedt een game als Attentat 1942 een context om op een meer gelaagde manier met het oorlogsverleden om te gaan. Dit soort games kan heel zinvol zijn om in een onderwijscontext te gebruiken, om vaardigheden als bronnenkritiek te versterken.

En een tip voor gameontwikkelaars: denk eens na over spellen die zich nadrukkelijk op gebeurtenissen in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog richten.

Over de auteur

Pieter Van den Heede

Pieter Van den Heede werkt als docent en onderzoeker bij de geschiedenisafdeling van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Hij promoveerde er op een proefschrift over de verbeelding van de Tweede Wereldoorlog via gaming.

Noten

1. Zie voor een kritische bespreking o.a.: Holger Pötzsch, ‘Selective Realism: Filtering Experiences of War and Violence in First- and Third-Person Shooters’, Games and Culture, 12 (2017), nr. 2.

2. Voor de bespreking van de film Bataan en het genre van de oorlogsfilm, zie o.a. Jeanine Basinger, The World War II Combat Film: Anatomy of a Genre (Middletown CT: Wesleyan University Press, 2003).

3. Zie o.a.: Kenneth D. Rose, Myth and the Greatest Generation: A Social History of Americans in World War II (New York: Routledge, 2008).

4. Voor een kritische reflectie op Attentat 1942 en de ontwikkelaars van het spel, zie o.a. Vit Šisler et al., ‘Stories from the History of Czechoslovakia, A Serious Game for Teaching History of the Czech Lands in the 20th Century – Notes on Design Concepts and Design Process’, in: Marc Herrlich et al., red., Proceedings of the 11th International Conference Entertainment Computing – ICEC 2012 (Berlijn: Springer International Publishing, 2012).

Foto boven aan artikel

Screenshot uit het spel Attentat 1942. Bron: Charles Games