Naar aanleiding van het 75-jarig bestaan van de Verenigde Naties maakte journalist Maarten Dallinga de podcastserie Vrijheid Volgens, waarvoor hij zes Nederlanders met een vluchtachtergrond interviewde over hun beleving van vrijheid. De VN heeft in de Millenniumverklaring vrijheid immers benoemd tot een van de zes essentiële basisbeginselen voor internationale samenwerking. De podcast leverde indringende gesprekken op over vrijheid en onvrijheid. “Vrijheid blijft alleen bestaan als we ons blijven herinneren dat het kwetsbaar is.”

Terwijl ik tijdens een sportieve rit door de ferme tegenwind met moeite 20 kilometer per uur fiets, sta ik in gedachten even stil. Ik kijk omlaag en zie dat er glanzende regendruppeltjes in mijn armharen zijn blijven hangen. Het waait zo hard dat ik niets hoor dan de wind. Ik ruik het natte asfalt en voel mijn doorweekte schoenen. Het maakt niet uit. Mijn vriendin en ik beuken en beuken en lachen naar elkaar. We voelen het allebei: dit is vrijheid.

Misschien is het de eenvoud. Waar we gewoonlijk zo veel van anderen en onszelf moeten, hoeven we nu alleen maar te trappen. Er kan eigenlijk niets fout gaan, alles is goed. En misschien is het ook de ruwe confrontatie met de elementen. We bouwen muren en daken om wind en regen buiten te houden en kruipen hele dagen achter een computerscherm. Soms vergeet ik daardoor dat we onderdeel zijn van een groter geheel, voel ik mij wat verloren. Maar nu voel ik mij door de elementen omarmd en kom ik gevoelsmatig weer een beetje thuis. Alsof ik door de wind op mijn plek word gezet.

Door mijn werk in de afgelopen jaren voor het Nationaal Comité 4 en 5 mei, was ik al vrij bewust bezig met het thema vrijheid. Maar door de indringende gesprekken die ik voerde voor de podcastserie Vrijheid Volgens, is mijn denken erover nog verder versterkt. In opdracht van het comité interviewde ik zes mensen die ooit voor onvrijheid op de vlucht sloegen en in Nederland een nieuw bestaan opbouwden.

Jeneverglaasje

Wat ik aan hun verhalen zo krachtig vind, is dat ze de luisteraar een spiegel voorhouden. Een spiegel die scherp laat zien dat de vrijheid kwetsbaar is. Neem de anekdote waarmee Tanja Bubic haar verhaal begint. Zij werd in vrijheid geboren in voormalig Joegoslavië, maar toen kwam de Bosnische burgeroorlog en vluchtte zij op haar elfde naar Nederland.

Tijdens mijn bezoek aan haar pakt ze uit haar keukenkastje een klein jeneverglaasje. Het was van haar grootouders geweest en het laatst overgebleven exemplaar, vertelt Tanja. De andere glaasjes waren allemaal al stukgegooid bij bruiloften, geboortes en andere bijzondere gebeurtenissen; een Joegoslavische traditie. Ook bij Tanja’s eigen geboorte gooide haar opa een glaasje stuk – scherven brengen geluk.

“Het was een teken van het begin van mijn leven, maar tegelijkertijd ook een herinnering aan de kwetsbaarheid ervan”, zegt Tanja. Moeiteloos maakt ze vervolgens de stap naar vrijheid: net als zo’n glaasje, kan de vrijheid heel makkelijk stukgaan. “Vrijheid blijft alleen bestaan als we ons blijven herinneren dat het kwetsbaar is en het heel makkelijk anders kan lopen.”

Die waarschuwing klinkt ook door in het in april verschenen onderzoek Vrijheid is een groot begrip. In opdracht van het Nationaal Comité 4 en 5 mei analyseerde stichting Bevordering Maatschappelijke Participatie (BMP) interviews met veertig Bosniërs en Irakezen in Nederland. Zij delen in de gesprekken hun beleving van vrijheid, onvrijheid en herdenken. Een aantal van hen interviewde ik ook voor mijn podcastserie.

Veel geïnterviewden zetten zich in voor de maatschappij, lees ik in het onderzoek: “Ze doen vrijwilligerswerk, dragen bij aan de verbinding tussen bevolkingsgroepen en komen in het geweer als de rechten van mensen onder druk komen te staan. De motivatie hiervoor is meer dan alleen dankbaarheid, het gaat ook om het besef dat een samenleving kwetsbaar is en dat sociale binding een belangrijk tegenwicht kan vormen tegen polarisatie en het buitensluiten van bepaalde groepen.”

Bosnische Nederlanders denken daarbij aan de vrijheid die ze in Bosnië verloren, Irakese Nederlanders aan de vrijheid die ze in hun herkomstland nooit hebben gekend. Want dat is een belangrijk verschil tussen beide groepen, concludeert het BMP-onderzoek: “Alle geïnterviewde Bosniërs hebben de periode in Joegoslavië, voordat begin jaren negentig de oorlogen uitbraken, ervaren als een tijd van grote vrijheid. (…) In Irak daarentegen was nauwelijks sprake van vrijheid.”

Vrijheid is een beleving

Door de verhalen in het onderzoeksrapport en de gesprekken die ik voerde voor de podcastserie, ben ik nog sterker dan voorheen van mening dat Nederlanders vrijheid te veel als een gegeven zien. Dat vrijheid voor de meeste mensen een vanzelfsprekendheid is, bewijst op zich dat de vrijheid sterk is. Maar hoe sterker de vrijheid, hoe kwetsbaarder die misschien wel wordt. Dat is de paradox. Vergeten we wat we hebben, dan vergeten we ook wat we kunnen verliezen.

De verhalen van de geïnterviewden stemmen dan ook tot nadenken. Zo zeer, dat ik twijfelde of ik dit essay wel met dat fietsverhaal moest beginnen. Is het niet een wat aanstellerige beschrijving van mijn gevoel bij vrijheid? Zíj́ hebben oorlog of ernstige onderdrukking meegemaakt; kom ik aan met een verhaaltje over regen en wind. Is dat wel respectvol tegenover mijn geïnterviewden? Maak ik vrijheid als fenomeen niet veel te futiel? Ik denk bijvoorbeeld aan Faris Alwasity, die in Irak bijna tien jaar oorlog meemaakte. “Het mooiste gedeelte van mijn leven, tussen mijn twintigste en dertigste, ben ik gewoon kwijt.”

Zie ik niet een veel grotere waarde van vrijheid over het hoofd? Wel, voor mij is vrijheid onlosmakelijk verbonden met vrede en veiligheid. Het zijn voorwaarden voor een onbezorgde fietstocht en dus moeten we vrede en veiligheid koesteren. Maar met alleen dat ís er nog geen vrijheid, denk ik. Vrijheid is geen passieve toestand, maar een beleving; een ongrijpbaar, kwetsbaar gevoel.

Voor mij zit het in aanraking, in beweging, een respectvolle discussie, een melodie, in poëzie. Als ik het zou moeten samenvatten, zit vrijheid voor mij in kleine maar grootse zintuiglijke ervaringen. Voor mij is vrijheid dat ik mij verbonden voel met mijzelf, anderen en de wereld.

Die benadering vind ik trouwens ook terug bij mensen die voor het BMP-onderzoek werden geïnterviewd, al kan ik mij indenken dat bijvoorbeeld een stukje fietsen voor hen nog veel meer betekenis heeft. Zo zegt een Bosnische Nederlander: “Op microniveau is vrijheid dat ik vanochtend een uurtje heb mogen fietsen en dat ik me geen zorgen maakte of er ergens een granaat zou vallen.” En een Irakese Nederlander: “Moet je je voorstellen, dat je sterk bent, het is mooi weer, maar je kan (door oorlog, red.) niet naar buiten gaan. Dat is heel erg.”

Dat vrijheid een fietstochtje is, zal sommigen misschien wat te spiritueel of misschien zelfs pathetisch in de oren klinken, maar dat is dan maar zo. Ik kom daarmee op een wat mij betreft derde belangrijke voorwaarde voor vrijheid: dat we de ander de ruimte geven om vrijheid op zijn of haar eigen manier te beleven.

Dat maakt dat niemand het begrip vrijheid kan claimen. Hierin ligt besloten dat we op samenlevingsniveau de afspraak maken dat individuele vrijheidsbeleving niet kan bestaan zonder rekening te houden met de ander.

Ook daarover doen de mensen uit de podcast Vrijheid Volgens betekenisvolle uitspraken. Zoals Ammar Kassoumeh, die in 2014 voor de oorlog in Syrië naar Nederland vluchtte. Voor hem is vrijheid dat je “alles mag doen en zeggen met respect voor elkaar, zonder anderen te beledigen.” Saron Tesfahuney, die in 2012 vluchtte voor het onderdrukkende Eritrees regime, zegt: “Bij het recht van vrijheid van meningsuiting hoort de plicht om na te denken over wat je gaat zeggen.”

Negatieve vrijheid

Toch is die figuurlijke verbinding niet altijd mogelijk. Soms is er een goede reden om de vrijheid van de een boven die van de ander te stellen. Maar daarbij hoort ratio – een feitelijke afweging – de boventoon te voeren, met ruimte voor emotie. Niet emotie zonder ratio. Vrijheid definieer en maak je samen in een dynamisch proces, waarin voorop moet staan dat je met elkaar in gesprek blijft.

Ik droom stiekem van een wereld waarin we de Grondwet, de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens en andere VN-verdragen helemaal niet meer nodig hebben, omdat we er samen wel uitkomen. Tot die tijd hebben we gelukkig democratisch opgestelde spelregels en onafhankelijke scheidsrechters.

Dat die af en toe nodig zijn, bewijst ook de omgang met de coronacrisis, bijvoorbeeld op het Drielandenpunt, waar het in horeca op het Belgische grondgebied verplicht is een mondkapje te dragen – het staat op levensgrote borden. “Toch proberen Nederlanders voortdurend zonder mondkapje naar binnen te lopen”, zegt een serveerster begin augustus in NRC. “Als je hen daarop wijst, roepen ze vaak ‘O, niet bij me’ en lopen toch naar binnen. Ongelooflijk.” Zoals schrijver Ilja Leonard Pfeijffer zei in tv-programma Zomergasten: “Vrijheid is geen vrijheid als die gebaseerd is op egoïsme.”

Soms heeft de hang naar negatieve vrijheid – de vrijheid om te doen wat je wilt en met rust te worden gelaten door de overheid (een begrip van de Britse filosoof Isaiah Berlin) – misschien te veel de overhand in de westerse wereld. Zo betoogt ook historicus Annelien de Dijn, auteur van het onlangs verschenen boek Freedom: An Unruly History.

In een interview met NRC noemt ze de situatie dat coronamaatregelen ter bevordering van de volksgezondheid als een vorm van tirannie worden gezien, “het compleet rigide doortrekken van het principe van de negatieve vrijheid. (…) Het is noodzakelijk dat een staat democratische wetten maakt die ervoor zorgen dat zoveel mogelijk mensen van zoveel mogelijk vrijheden kunnen genieten.”

Denk ook aan het afstraffen van discriminatie. In het onderzoek Vrijheid is een groot begrip vertellen Irakese Nederlanders dat zij zich door discriminatie soms onvrij voelen: “Nederlanders discrimineren, zeker in de dorpen waar sommigen woonden voordat ze naar de stad verhuisden. Maar ook binnen de eigen gemeenschap krijg je soms te maken met afwijzing, als je bijvoorbeeld besluit om geen hoofddoek meer te dragen. En dan zijn er Turkse kinderen die glashard tegen jouw kinderen zeggen dat Koerden niet bestaan.”

In juni kwam Noa ter wereld, het eerste zoontje van Saron Tesfahuney. Wat het voor haar betekent dat Noa is geboren in Nederland en niet in Eritrea? “Hij mag zijn wie hij wil zijn”, zegt Saron. “Hij moet zich aan de regels houden, maar dat hij in zijn leven geen vijanden heeft, vind ik de grootste blessing. Het grootste cadeau dat ik hem kan geven is zijn vrijheid.”

En toch, Saron vertelde ook dit: dat zij bij sollicitaties soms wordt afgewezen om haar achternaam. En dat haar bij een instelling voor volwassenenonderwijs werd afgeraden om in één jaar het vmbo te voltooien. Je kunt ook snel gaan werken, zei de medewerker, in een supermarkt of de schoonmaak. Voel jij net als ik plaatsvervangende schaamte?

Laten we er met z’n allen voor zorgen dat Sarons zoon Noa niet alleen nu, maar zijn hele leven in vrijheid kan leven. Liefde is een werkwoord, luidt het cliché. Vrijheid is dat evengoed.

Over de auteur

 

Maarten Dallinga (1987) is freelance journalist en socioloog. Hij schrijft voor NRC en maakt verhalende podcastseries. Maarten is coauteur van Het vrijheidsboek (2015), een uitgave van het Nationaal Comité 4 en 5 mei.

---

Luister

De zes afleveringen van Vrijheid Volgens zijn te vinden op deze website en in je favoriete podcast-app (onder meer Apple Podcasts, Spotify en Stitcher). Reageren kan via info@4en5mei.nl.

---

Lees

Het onderzoeksrapport Vrijheid is een groot begrip. Onderzoek naar de beleving van vrijheid, onvrijheid en herdenken door Bosniërs en Irakezen in Nederland, onder redactie van Saskia Moerbeek en Frank von Meijenfeldt, is te lezen op de website van het Nationaal Comité.

 

Hoe weten musea de verbinding te leggen tussen de historische context van 1945 en vrijheid vandaag de dag? Hoe verbeelden ze ‘vrijheid’? En hoe worden bezoekers aangezet om over dat begrip na te denken in verschillende museale contexten – een oorlogsmuseum en een provinciaal museum? Met die vragen in het achterhoofd bezocht ik het nieuwe Vrijheidsmuseum in Groesbeek en de tijdelijke tentoonstelling Tekens van vrijheid in het Limburgs Museum te Venlo.

Op de avond van 4 mei 1945 accepteerde veldmaarschalk Montgomery op de Lüneburger Heide de onvoorwaardelijke capitulatie van de Duitse legers in Nederland, Noordwest-Duitsland, Sleeswijk-Holstein en Denemarken. Afgesproken werd dat de Duitse troepen de vijandelijkheden de volgende ochtend vanaf 8 uur zouden staken. Zo kwam er op 5 mei een einde aan vijf lange oorlogsjaren. Sinds 1946 vieren we op deze historische datum de bevrijding van de Duitse bezetting in Nederland.

Maar in de loop van de jaren verschoof wel het accent, van de historische context van 5 mei naar het algemene belang van vrijheid en de noodzakelijke voorwaarden daarvoor. Dat blijkt ook uit de doelen die het Nationaal Comité 4 en 5 mei zich voor ‘75 jaar vrijheid’ heeft gesteld. Daarbij gaat het er niet alleen om de betekenis van de bevrijding onder de aandacht te brengen, maar ook om het besef te vergroten dat vrijheid vandaag de dag kwetsbaar is en een inzet van iedereen vraagt.

Bevrijdingsmuseum wordt Vrijheidsmuseum

Op 31 augustus 2019 luidde Z.M. Koning Willem-Alexander in Terneuzen het jubileumjaar ‘75 jaar vrijheid’ in. Een dag later opende het voormalig Bevrijdingsmuseum in Groesbeek zijn deuren. Het museum kreeg niet alleen een gloednieuw onderkomen, maar voert voortaan ook een nieuwe naam: Vrijheidsmuseum.

“Bevrijding was voor ons al jaren een te nauw begrip. Het gaat uit van een nationaal perspectief, terwijl wij ook het internationale perspectief van de Tweede Wereldoorlog aan de orde willen stellen”, licht conservator Rense Havinga de ommezwaai toe. Het feit dat het Vrijheidsmuseum vlakbij Duitsland ligt en ook bezoekers van over de grens trekt, speelt hierbij zeker een rol.

“In het nieuwe museum hebben we, met de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog als insteek, het thema vrijheid als rode draad gekozen”, aldus Havinga. “Het begrip vrijheid biedt veel meer mogelijkheden om over de grenzen van 1945 heen te kijken en een link met de actualiteit te maken. Voor ons is 1945 geen eindpunt, want vrijheid is nooit af.”

Vormen van vrijheid

De nieuwe vaste opstelling in Groesbeek neemt de bezoeker mee op een chronologische tocht door de Europese geschiedenis, vanaf de Eerste Wereldoorlog tot het heden, verdeeld in 5 tijdvakken. De meeste aandacht gaat uit naar de Tweede Wereldoorlog, die in het museum twee tijdvakken beslaat. Op diverse plekken in het museum worden bezoekers geprikkeld na te denken over het begrip vrijheid.

Zoals bijvoorbeeld in de eerste zaal met de naam ‘Vrijheid omstreden’, waar de ontwikkelingen in de jaren twintig van de vorige eeuw aan de orde komen. Aan de wand hangen zes (verkiezings)affiches van uiteenlopende Duitse politieke partijen, van nationaalsocialisten tot communisten. Wat ze gemeen hebben is het begrip ‘Freiheit’ waarmee ze allen hun ideologie aanprijzen.

Het roept de vraag op over welke vrijheid en wiens vrijheid het hier eigenlijk gaat. Maar diezelfde vraag blijft tegelijk wat boven de markt hangen in het museum. Want hoewel al wandelend door de zalen impliciet verschillende soorten vrijheid de revue passeren, zoals persoonlijke vrijheid en politieke vrijheid, blijft het begrip ‘vrijheid’ ongedefinieerd. De ene keer lijkt er vrijheid van meningsuiting mee bedoeld te worden, terwijl het de andere keer vrij zijn van oorlog – dus vrede – lijkt te betreffen.

Wel heeft ‘vrijheid’ als leidraad het voordeel dat de verbinding tussen de historische context van 5 mei en vrijheid vandaag de dag soepel verloopt. Na het oorlogstijdvak ‘Strijd en vrijheid’, waarin de uitbundigheid van de bevrijding onder meer getoond wordt door middel van een collectie kleurrijke bevrijdingsrokken, geeft een verlicht bord met de tekst ‘Vrij?’ in de volgende zaal de naoorlogse ontwikkelingen aan. Wie waren er in 1945 vrij en wie niet?, zo luidt de vraag die het museum hier oproept. Aan de Tweede Wereldoorlog was een einde gekomen, maar het verhaal van vrijheid was in 1945 niet af.

Zo snijdt het museum behalve de koloniale geschiedenis ook thema’s aan als de binnenlandse ontwikkelingen op het gebied van vrouwenemancipatie en de strijd van LHBTI’s voor gelijke rechten. In de presentatie ‘Voor en Tegen’ komen daarnaast voor- en tegenstanders van Europese samenwerking aan het woord en worden bezoekers uitgedaagd om een eigen mening te vormen. Dit naast elkaar plaatsen van verschillende perspectieven met betrekking tot één onderwerp is een terugkerend element in de vaste opstelling.

Grote, boze mensen

Ook op het ‘Vrijheidsplein’, in de laatste zaal van het museum, staan vragen centraal. Wat betekent het begrip vrijheid nu voor mensen? Geïnspireerd door de door het museum zelf ontwikkelde film Leven in vrijheid, waarin beelden van verschillende vormen van vrijheid elkaar zonder commentaar afwisselen, kunnen bezoekers met krijt hun gedachten en meningen delen op een meters breed en hoog schoolbord dat de hele wand beslaat.

“Grote, boze mensen” heeft iemand geschreven onder de vraag ‘Wat bedreigt vrijheid?’. “NATO” en “Door niet onverschillig te zijn” en “Respect voor elkaar” zijn een paar reacties op de vraag ‘Hoe beschermen we vrijheid?’ De vraag ‘Wat is vrijheid?’ levert eveneens uiteenlopende antwoorden op, van “Je veilig voelen” en “Vrijheid van denken” tot “Een volgetankte Mercedes”.

“We willen bezoekers de boodschap meegeven dat het verhaal van vrijheid nooit af is”, vertelt Rense Havinga terwijl hij op het Vrijheidsplein wijst op de objecten in de twee laatste vitrines van het museum. Blauwe helmen van een VN-vredesmacht liggen naast reddingsvesten die vluchtelingen droegen op hun vlucht over de Middellandse Zee.

Beeldende blik

In Venlo, bij de tijdelijke tentoonstelling Tekens van vrijheid, geeft men een heel andere blik op vrijheid. In dit samenwerkingsproject van het Limburgs Museum en Museum van Bommel van Dam draait het om beelden van vrijheid zoals gezien door de ogen van (onder meer Limburgse) beeldend kunstenaars. In de tentoonstelling is kunst te zien uit naoorlogse stromingen als CoBrA, Vrij Beelden en de Nul-beweging, met onder meer werk van Ger Lataster, Aad de Haas, Armando, Wim de Haan, Melle, Jan Schoonhoven, Wim Oepts, Herman Berserik en Shinkichi Tajiri.

Tijdens de oorlogsjaren was de stijl en expressie van kunstenaars aan banden gelegd. Zo voldeed abstracte kunst niet aan de nationaalsocialistische eisen en werd deze zelfs als entartet (ontaard, gedegenereerd) bestempeld. Na jaren vol censuur en onderdrukking bracht de bevrijding in 1945 daarom ook onder kunstenaars een besef van nieuwe vrijheid teweeg.

Vier zalen vol kunstwerken laten in het Limburgs Museum zien hoe verschillende kunstenaars na 1945 op de herwonnen vrijheid reflecteerden en hoe ze het vrijheidsgevoel in kunst omzetten: kleuren die van het doek afspatten, abstracte beelden en grenzeloos optimisme. De taal van kunstenaars veranderde en ze veroorloofden zich veel meer vrijheden in hun uitingsvormen.

Tegelijkertijd bleven de herinneringen aan verdriet, onderdrukking en geweld bestaan. De Tweede Wereldoorlog was weliswaar voorbij, maar de sporen ervan zijn in sommige werken in de tentoonstelling sterk zichtbaar. Zoals in het tweeluik Schuldige Landschaft (olieverf op doek, 1987) van Armando: een indrukwekkend abstract landschap rond het voormalige concentratiekamp Amersfoort, circa 2 bij 2 meter, geschilderd in zwart, grijs en wit.

Of neem Three men in the fire van Wim de Haan, een abstracte weergave van een verbrandingsoven zoals gebruikt in concentratiekampen. “De herinnering aan de oorlog is blijvend. Niet alle wonden worden door de tijd geheeld”, luidt een citaat van kunstenaar Aad de Haas dat wordt aangehaald in de expositie.

In tegenstelling tot wat het Vrijheidsmuseum en andere verzets- en oorlogsmusea doen, wordt in Tekens van vrijheid geen educatief verhaal met een boodschap verteld waarbij objecten vooral als illustratie dienen. In deze tentoonstelling staan kunstwerken centraal die de zintuigen prikkelen en sfeer en emotie oproepen. Al slenterend door de zalen kunnen bezoekers geïnspireerd door kleuren, vormen en beelden hun gedachten de vrije loop laten.

Het is een verademing om zelf een eigen invulling te kunnen geven aan begrippen als oorlog en vrijheid, zonder dat dit voor jou als bezoeker wordt ingevuld. Van deze toegevoegde waarde van kunst zouden oorlogs- en verzetsmusea meer gebruik kunnen maken.

De link met de historische betekenis van 5 mei wordt in het volgende gedeelte van de tentoonstelling gemaakt. Een remix van een klassieke documentaire van Dré Brenneker en Baer Thiery uit de zomer van 1945, in de volksmond ‘Puinfilm’ genoemd, toont op zes grote schermen beelden van een totaal verwoest Venlo. Die verwoesting was het dramatische resultaat van het bevrijdingsoffensief aan de Maas van oktober 1944 tot maart 1945. De film maakt duidelijk dat de eerder getoonde kunstwerken op de puinhopen van de Tweede Wereldoorlog tot stand zijn gekomen en er zonder de oorlogsjaren waarschijnlijk nooit waren geweest.

Filmende jongeren

Het Limburgs Museum was ook benieuwd hoe jongeren tegen vrijheid aankijken. Om die reden nodigde het ook jonge filmmakers uit om hun visie op vrijheid vandaag de dag te verbeelden. In de laatste zaal is het resultaat te zien: een serie korte films van 5 tot 10 minuten waarin studenten Audiovisuele Productie van het Vista College hun persoonlijke relatie met vrijheid tot uiting brengen.

In hun films proberen ze een link te leggen tussen vrijheid toen en nu en stellen ze zich vragen als Wanneer ben je vrij? Hoe ziet vrijheid eruit? Wat betekent het voor mij? Historisch beeldmateriaal van de Tweede Wereldoorlog vormt hierbij hun vertrekpunt of inspiratie. Terwijl een studente in haar documentaire In their footsteps met een ooggetuige en een historicus in het hedendaagse Maastricht op zoektocht gaat naar de geschiedenis van bezetting, Jodenvervolging en bevrijding, onderzoekt een andere student in Muziek verbindt vooral zijn eigen gedachten en keuzes met betrekking tot persoonlijke vrijheid.

De visies van deze twee jonge studenten illustreren het continuüm waarop de vele activiteiten in Nederland in het kader van ‘75 jaar vrijheid’ geplaatst kunnen worden. Met als ene pool de historische context van de bevrijding van de Duitse bezetting als uitgangspunt, en als andere het veelomvattende begrip ‘vrijheid’ dat steeds meer losgezongen wordt van de geschiedenis van mei 1945.

De verandering van de naam van het Bevrijdingsmuseum in Vrijheidsmuseum is wellicht een voorbode van een steeds verdergaande verschuiving van de aandacht richting ‘vrijheid’ in de toekomst. Dat is een interessante ontwikkeling die natuurlijk ook vragen oproept. Bijvoorbeeld: in hoeverre toekomstige generaties zonder het besef dat 5 mei 1945 een historische datum is, zich zullen blijven interesseren voor de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en de viering van de bevrijding.

Over de auteur

 

Rian Verhoeven studeerde geschiedenis aan de Vrije Universiteit, ontwikkelde tentoonstellingen en museumconcepten voor vele organisaties in binnen- en buitenland en schreef diverse boeken over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, waarvan Anne Frank was niet alleen. Het Merwedeplein 1933-1945 het meest recente is.

---

Foto boven aan artikel

Op de wand met (verkiezings)affiches die het Vrijheidsmuseum toont, wordt zichtbaar hoe uiteenlopende politieke partijen in de periode 1930-1940 allemaal met het woord ‘Freiheit’ schermden. Foto: Flip Franssen.

Maart 2020: ‘De lente kunnen ze niet annuleren’. Die boodschap, bij een tekening van ontluikende narcissen, zet de Britse beeldend kunstenaar David Hockney op Instagram om mensen overal ter wereld een hart onder de riem te steken. Velen zitten gedwongen thuis, alleen, of juist dicht op de huid van geliefden en gezinsleden. Ik kijk uit het raam en vraag me af: wat betekent vrijheid nu, in 2020?

Februari 2019: ik zit met een groep onderzoekers van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en het Nationaal Comité 4 en 5 mei samen om te spreken over een gezamenlijk onderzoeksproject in het kader van het naderende lustrumjaar ‘75 jaar vrijheid’. Is het mogelijk om met verschillende onderzoekers, met ieder hun eigen expertise en onderzoeksgegevens, een bundel samen te stellen rond de vraag wat vrijheid nu betekent, in het Nederland van 75 jaar na de bevrijding?

Iedereen is enthousiast: vanuit verschillende langlopende studies van het SCP en uit het Nationaal Vrijheidsonderzoek van het Nationaal Comité is een schat aan onderzoeksdata beschikbaar om een antwoord op die vraag te geven.

Maar hoe gaan we dit onderzoek precies aanpakken? Vrijheid is immers een veelzijdig begrip. Onder de noemer ‘vrijheid’ kunnen heel verschillende zaken vallen – van politieke grondrechten zoals de vrijheid van meningsuiting en persvrijheid tot sociale en economische rechten als het recht op onderwijs en op een behoorlijke levensstandaard. We besluiten dat we ons zullen richten op de beleving van vrijheid in het alledaagse leven.

Bijvoorbeeld de mate waarin bewoners van Nederland trots zijn op vrijheid en waarin ze vrijheid typerend vinden voor de Nederlandse identiteit, en hoe de opvattingen over de vrijheid van meningsuiting zich door de afgelopen decennia hebben ontwikkeld. En hoe personen met een recente oorlogsgeschiedenis aankijken tegen de vrijheid in Nederland.

Maar vrijheid speelt niet alleen in de hoofden van mensen een rol, maar ook in hoe zij zich gedragen en wat zij doen. Juist in die praktijk kan vrijheid gaan schuren en tot spanningen, dilemma’s of tegenstellingen leiden. Daarom verkennen we ook hoe vrijheid er in hedendaags Nederland in de praktijk uitziet, bijvoorbeeld door te kijken hoe Nederland handen en voeten geeft aan mensenrechten en hoe het recht op privacy zich verhoudt tot het recht op veiligheid.

Januari 2020: de hoofdstukken zijn af. Op basis van de verschillende invalshoeken en data kunnen we concluderen dat de fundamenten van de vrijheid in Nederland stevig zijn, 75 jaar na de bevrijding. Een overgrote meerderheid van de burgers voelt zich verbonden met Nederland vanwege vrijheden als de vrije meningsuiting en de vrijheid van religie, maar ook vanwege de garanties op mensenrechten en de verboden op bijvoorbeeld ongelijke behandeling en discriminatie.

Zowel ouderen als jongeren blijken tradities zoals de Dodenherdenking en viering van de Bevrijding belangrijk te vinden. Ook behoort vrijheid tot de kern van wat Nederlanders onder hun identiteit verstaan. Zij associëren vrijheid vooral met persoonlijke autonomie: kunnen gaan en staan waar je wilt, kunnen zeggen wat je denkt, jezelf kunnen zijn.

Maar we zien ook dat achter de ervaren vrijheid onzekerheid schuilt. Onzekerheid die voortkomt uit het besef dat de vrijheid die we in Nederland genieten niet op zichzelf staat, maar samenhangt met allerlei moeilijk te voorspellen en te beïnvloeden (internationale) ontwikkelingen zoals klimaatverandering, terrorisme, grote groepen mensen die wereldwijd op de vlucht zijn.

En we zien spanningsvelden rond vrijheid. Het is moeilijk om als individu een evenwicht te vinden tussen persoonlijke ontplooiing en inzet voor de vrijheid van de ander. Om als samenleving gemeenschappelijkheid te bieden en tegelijk het individu de ruimte te laten om zichzelf te zijn. Zeker in een op sociaal en cultureel gebied steeds diverser wordende samenleving.

In Nederland is bijvoorbeeld de overgrote meerderheid voorstander van gelijke rechten voor mannen en vrouwen en voor LHBTI’s. Zowel de acceptatie als de tolerantie zijn in de loop der jaren toegenomen. Tegelijk doen zich structurele ongelijkheden en incidenten voor – denk aan de ondervertegenwoordiging van vrouwen in bedrijfsleven en politiek en aan geweld tegen homo’s. Personen met een migratieachtergrond geven bovendien vaak aan dat zij zich niet vrij voelen om zichzelf te zijn. In al die gevallen schuurt de vrijheid van de één met de sociale normen of vooroordelen van de ander.

Ondanks die onzekerheden en spanningsvelden, concluderen we, kan vrijheid een gedeelde waarde zijn. Vrijheid is blijvend werk in uitvoering; vraagt erom rekening met elkaar te houden, om nieuwsgierigheid en een luisterend oor.

April 2020: de tekst van de bundel ligt bij de vormgever. Ik vergader met de anderen per conference call over de manier waarop we deze publicatie moeten presenteren. Wat betekent vrijheid op dit moment, nu we geconfronteerd worden met een pandemie, na 75 jaar vrij te zijn geweest van oorlog op het eigen grondgebied in Europa? We beseffen dat het te vroeg is voor duiding: we kunnen op dit moment alleen nieuwe vragen stellen.

We zitten in wat professor Ismee Tames een ‘liminale fase’ noemt: een situatie waarin we niet kunnen terugvallen op het oude, maar het nieuwe zich nog moet vormen. 75 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog is de wereld stilgevallen. We weten niet voor hoe kort of hoe lang. We weten niet hoe de wereld er daarna uit zal zien.

Wat we wel weten: dat we in die 75 jaar een robuuste democratische rechtsstaat hebben opgebouwd in Nederland. Dat we nu verschillende vormen van persoonlijke vrijheid tijdelijk opgeven omwille van het collectieve belang. Dat de meeste mensen zich willen inzetten voor dat belang, maar ook dat we de democratische rechtsstaat nodig hebben om te garanderen dat we die vrijheden op redelijke termijn weer terugkrijgen.

We hebben de vrijheid om elkaar bij te staan, de eenzaamheid van de ander te verlichten en met een kritisch oog en woord de kaders van de democratische rechtsstaat te bewaken.

Ik kijk uit het raam en zie dat de lente inmiddels in volle bloei is.

Over de auteur

 

Froukje Demant is senior onderzoeker bij het Nationaal Comité 4 en 5 mei en redacteur van WO2 Onderzoek uitgelicht.

---

De bundel De stand van vrijheid. Vrijheid in Nederland 75 jaar na de bevrijding is nu online beschikbaar.

---

Foto boven aan artikel

“Do remember they can’t cancel the spring.”Bron: David Hockney op Instagram

75 jaar vrijheid in Nederland. Dat was aanvankelijk het thema van deze editie van WO2 Onderzoek uitgelicht. Maar dit nummer gaat online in een bijzondere tijd waarin onze persoonlijke vrijheid ernstig wordt ingeperkt. Tijdens deze ‘maand van de vrijheid’ zijn we niet vrij om te gaan en staan waar we willen.

Sla een willekeurige krant open en de oorlogsmetaforen vliegen je om de oren. De hele wereld is verwikkeld in een ‘strijd’ tegen de pandemie en dit gevecht wordt in de ‘coronafrontlinie’ door zorgmedewerkers uitgevochten. Donald Trump maakt van de gelegenheid gebruik om zichzelf tot ‘wartime president’ te benoemen.

De pandemie wordt ook al historisch gekaderd: zo noemden bondskanselier Angela Merkel en secretaris-generaal van de VN António Guterres deze crisis de grootste wereldwijde uitdaging sinds het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog en bestempelde premier Mark Rutte de strijd tegen het coronavirus als “de grootste crisis in vredestijd sinds de Tweede Wereldoorlog”.

Deze uitspraken wijzen op de ernst van de situatie waarin we ons bevinden. Tegelijk lijkt het erop dat dergelijke oorlogsretoriek door sommige leiders ook wordt gebruikt om het uitroepen van een wettelijke noodtoestand te rechtvaardigen. Dit kan noodzakelijk zijn om de pandemie in te dammen, maar stelt overheden ook in staat drastische maatregelen te nemen die vrijheden van burgers beknotten.

En hoewel we ons inderdaad in een uitzonderlijke situatie bevinden, loopt de vergelijking met onvrijheid tijdens oorlogssituaties scheef. We zijn in Nederland momenteel beperkt in onze bewegingsvrijheid, maar niet als gevolg van een vijandelijke invasie of bezetting. De huidige inperkingen dragen juist bij aan een hoger doel: het beschermen van de gezondheid – en daarmee de vrijheid, (ook) van de ander.

Hoe dan ook blijft nadenken over (on)vrijheid in relatie tot de democratische rechtsstaat cruciaal. De redactie van WO2 Onderzoek uitgelicht hoopt dat deze editie daartoe uitnodigt.

Verbeelding van vrijheid

In dit nummer, dat werd samengesteld voordat de coronacrisis Nederland trof, staan we om te beginnen stil bij de vraag hoe de betekenis van vrijheid zich na de bevrijding van de Duitse en Japanse bezetter ontwikkelde.

Christel Tijenk, coördinator Educatie van Herinneringscentrum Kamp Westerbork, bespreekt Ian Kershaws boek Een naoorlogse achtbaan: Europa 1950-2017. In dit vuistdikke werk schetst de gerenommeerde historicus de moeizame opbouw van Europa als politieke en economische eenheid na de Tweede Wereldoorlog, en de vele crises waarmee de liberale democratie zich geconfronteerd zag. Tijenk beschrijft hoe de manier waarop Kershaw deze gelaagde geschiedenis behandelt, een inspiratiebron kan vormen voor herinneringscentra.

Ook onderzoeken we wat vrijheid vandaag de dag betekent. Hoe beleeft de Nederlandse bevolking vrijheid, en hoe geeft men er in de dagelijkse praktijk vorm aan? Froukje Demant gaat in op de resultaten van een onderzoek van het Sociaal en Cultureel Planbureau en het Nationaal Comité 4 en 5 mei dat recent is gepubliceerd.

Rian Verhoeven laat zien hoe musea invulling geven aan het verbeelden van vrijheid, en daarbij de historische context van de bevrijding verbinden aan de hedendaagse vrijheidsbeleving. Hoe jammer is het dat de tentoonstellingen in het Vrijheidsmuseum en het Limburgs Museum die ze bespreekt momenteel niet te zien zijn, als gevolg van de maatregelen om het coronavirus in te dammen. We moeten het even doen met Verhoevens beschrijvingen en onze eigen verbeelding.

De vaste rubriek ‘Oorlogsbron uitgelicht’ krijgt vanaf deze editie een andere invulling. Deze zal zich voortaan richten op Oorlogslevens.nl. Deze website maakt het mogelijk de levenslopen van 300.000 oorlogsgetuigen terug te vinden en te onderzoeken, door het koppelen van verschillende collecties en databases op één online platform dat vanuit huis te raadplegen is. Netwerk Oorlogsbronnen licht toe hoe onderzoekers gebruik kunnen maken van de verschillende collecties die in Oorlogslevens zijn opgenomen.

Over de auteur

Sophie van den Bergh is hoofdredacteur van WO2 Onderzoek uitgelicht en werkt op de afdeling Onderzoek en educatie van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Aan de Universiteit Gent werkt ze aan een proefschrift over herdenkingstheater.

---

Foto bovenaan artikel

Een lege Dam in Amsterdam. Bron: ANP Photo – Your Captain

Een ‘grande arche des fugitifs’, zo werd de Republiek der Verenigde Nederlanden ooit wel genoemd nadat protestanten uit zuidelijke buurlanden hier massaal een veilig heenkomen zochten en vonden. Maar niet altijd was Nederland even gastvrij in de opvang van vluchtelingen. Na de oorlog werd zelfs vrij kil en berekenend gekeken welke vluchtelingen van pas zouden komen en welke niet.

Nederland kent een lange traditie van vluchtelingenmigraties. Zo is het ontstaan van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden aan het einde van de 16e eeuw nauwelijks denkbaar zonder de massale komst van Zuid-Nederlanders, zowel uit Antwerpen als uit de huidige Frans-Belgische grensstreek rondom Lille. De protestanten en calvinisten, op de vlucht voor de Spaanse legers van Philips II, hadden een grote economische en ideologische invloed op de vorming van het huidige Nederland. Bijna gelijktijdig arriveerden er enige duizenden Sefardische Joden uit het Iberisch schiereiland. Aan het einde van de 17e eeuw volgden zo’n 50.000 Hugenoten uit Frankrijk.

Het is verleidelijk om vervolgens een rechte lijn te trekken van de vroegmoderne periode naar de huidige tijd en Nederland te typeren als een doorlopende ‘grande arche des fugitifs’, zoals de beroemde Franse filosoof Pierre Bayle de republiek aan het einde van de Gouden Eeuw noemde. Maar zo’n lineaire voorstelling van zaken zou geen recht doen aan de complexere werkelijkheid. Zo was er tot na de Tweede Wereldoorlog geen wetgeving voor vluchtelingen en waren zij voor steun en opvang afhankelijk van de welwillendheid van de autoriteiten in andere landen. Daar kwam bij dat ook de protestantse vluchtelingen van weleer – hoewel ideologisch en religieus zeer verwant met de opstandelingen in de Noordelijke Nederlanden – geacht werden hun eigen broek op te houden. Bij de bereidheid vluchtelingen op te nemen speelden economische motieven steeds een belangrijke rol. Het feit dat veel Antwerpenaren goede handelscontacten hadden, textielarbeiders uit de regio Lille hun expertise en ervaring hier te gelde konden maken en veel Hugenoten goed opgeleid waren en veel militaire ervaring hadden, was minstens zo belangrijk als hun religieuze affiliatie.

Ontbrak een wederzijdse religieuze of ideologische identificatie en konden vluchtelingen niet zomaar ingepast worden in de arbeidsmarkt, dan waren de reacties een stuk minder enthousiast. Dat ervoeren vooral de Joodse Duitsers vanaf 1933. Door de economische crisis en het latente antisemitisme werden Joodse vluchtelingen vanaf 1938 zelfs per definitie als ongewenste vreemdelingen verklaard, die aan de grens tegengehouden moesten worden en teruggestuurd naar nazi-Duitsland, ook na de ‘Kristallnacht’ in november dat jaar.

Humanitaire Wende

Na de oorlog zou het tij keren. Geschokt door de enorme verwoestingen en tientallen miljoenen doden, de industriële vernietiging van Joodse Europeanen en de massale vervolging van andersdenkenden door het naziregime, ontstond er een politiek klimaat dat leidde tot een mondiale humanitaire Wende. De oprichting van de Verenigde Naties (1945), het aannemen van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens (1948) en de totstandkoming van het Vluchtelingenverdrag (1951) creëerden een nieuwe situatie, met name voor vluchtelingen die asiel hoopten te krijgen. Het verdrag beperkte zich weliswaar in eerste instantie tot Europeanen en kreeg pas in 1967 een mondiale dekking, maar zette wel een nieuwe standaard neer.

Toch ging er nog wel wat tijd overheen voordat de grondbeginselen van dit nieuwe humanitaire regime ook in de praktijk werden gebracht. Hoewel verreweg de meeste landen binnen enkele jaren lid werden van de Verenigde Naties, duurde het daarna nog behoorlijk lang voordat deze landen het Vluchtelingenverdrag ondertekenden. Nederland deed dit bijvoorbeeld pas in 1955. Gedurende de eerste tien jaar na de oorlog gold in principe dus nog het oude stelsel, waarbij vluchtelingen volledig afhankelijk waren van de goedertierenheid van de landen waar ze aanklopten en maar moesten afwachten of ze toegelaten werden en zo ja, onder welke voorwaarden.

Opvang in de regio

In Nederland circuleerden er vlak na de capitulatie van Duitsland in mei 1945 instructies voor grensambtenaren. Joodse vluchtelingen die in de jaren dertig naar Nederland waren gevlucht, vervolgens in de oorlog naar vernietigingskampen in Duitsland en Polen waren weggevoerd en deze hadden overleefd, moesten door hen bij terugkeer aan de grens worden tegengehouden. Dit waren immers geen Nederlanders en bovendien hadden zij zich voor de oorlog mogelijk als illegalen in Nederland opgehouden. Volgens de hoogste ambtenaar van het ministerie van Justitie hoorden deze Joden in door de geallieerden bewaakte kampen in Duitsland. Een soort opvang in de eigen regio dus.

Volgens een hoofd van het Militair Gezag was het sowieso onwenselijk om Nederland open te stellen voor personen, omdat deze “krachtens hun afkomst en krachtens de opvoeding, die zij genoten hebben, niet zonder meer tot de Nederlandsche volksgemeenschap gerekend kunnen worden” (Berghuis 1999, p.25). Hoewel deze maatregelen al snel op protest stuitten en deels werden teruggedraaid – al was dat alleen voor degenen die konden aantonen dat zij vóór 10 mei 1940 een verblijfsvergunning hadden gekregen – kenmerken ze de weinig empathische en licht xenofobisch-antisemitische sfeer die in die jaren tegenover immigranten en vluchtelingen bestond.

Displaced persons

Niet alleen voormalige Joodse vluchtelingen die in Nederland onderdak hadden gevonden, maar ook nieuwe vluchtelingen, destijds aangemerkt als displaced persons – van wie er miljoenen in kampen in Duitsland en Oostenrijk verbleven – hoefden niet te rekenen op veel enthousiasme. De verschillende naoorlogse regeringen beschouwden Nederland als overbevolkt. Men wees daarbij op het feit dat het land zich geconfronteerd zag met een zwaar beschadigde infrastructuur en kampte met een enorme woningnood en weinig florissante economische vooruitzichten. Binnen de in 1946 opgerichte International Refugee Organization (IRO), voorloper van de UNHCR, stelde Nederland zich dan ook zeer terughoudend op.

Bovendien meenden vertegenwoordigers van de IRO, zoals Hilda Verwey-Jonker en Bastiaan Wouter Haveman, dat de meeste displaced persons (DP’s) alleen maar naar Nederland wilden komen om er materieel beter van de worden. Deze vooral uit Oost-Europese landen afkomstige personen waren in hun ogen helemaal geen vluchtelingen. Dat velen van hen door de nazi’s waren gedeporteerd en gedwongen tewerkgesteld, maakte hen nog geen vluchtelingen, zo stelde de IRO. Die status gold alleen voor degenen die bij terugkeer vervolging te duchten hadden.

Onder druk van de IRO ging Nederland in 1946 niettemin nadenken over de vraag of er 8.500 DP’s opgenomen konden worden die wél als vluchteling gezien werden, onder wie zo’n 5.000 Joden. In beginsel was daar wel steun voor binnen de regering, maar dan alleen onder de uitdrukkelijke voorwaarde dat ze geschikt moesten zijn om de tekorten op de arbeidsmarkt op te lossen. De selectiecommissie die de opdracht kreeg om kampen met DP’s in Duitsland te bezoeken, diende bij de selectie dan ook terdege rekening te houden met de vraag naar arbeid in specifieke sectoren.

Selectie aan de poort

Toen de selectieteams met vertegenwoordigers van de Rijksvreemdelingendienst en het Rijksarbeidsbureau naar de kampen afreisden, op zoek naar geschikte kandidaten, werd over Joden en humanitaire principes nauwelijks meer gerept. Men was vooral op zoek naar ongehuwde mannen die direct inzetbaar waren in de mijnen, de metaal en de textiel. Gehuwden (laat staan kinderen) waren ongewenst, vanwege het beslag dat zij zouden leggen op huisvesting. In de Engelse zone bleken er echter maar weinig alleenstaande mannen te vinden. Ook vrouwen die ingezet konden worden voor huishoudelijke diensten en ziekenhuizen waren er ternauwernood. In de Amerikaanse zone had men meer succes en waren er enige duizenden mannen en een klein aantal vrouwen die zich zonder partner in Nederland wilden vestigen. In december 1951 stond de teller op 4355 personen, van wie verreweg de meesten uit Polen kwamen. Van hen was slechts zo’n tien procent van Joodse origine, een fractie van de oorspronkelijk beoogde 5000 Joodse DP’s die toegelaten zouden worden.

Dit weinig heroïsche hoofdstuk in de Nederlandse migratiegeschiedenis laat goed zien dat de effecten van de humanitaire Wende die na de Tweede Wereldoorlog inzette, nog wel even op zich lieten wachten. Zelfs bij het enthousiaste onthaal van Hongaarse vluchtelingen in 1956 eisten achter de schermen arbeidsmarktoverwegingen een hoofdrol op. Hoewel het kabinet-Drees naar buiten toe uitstraalde dat deze slachtoffers van het perfide communisme van harte welkom waren in het vrije, democratische Nederland, probeerden ambtenaren de groep zo klein mogelijk te houden en vooral diegenen te selecteren die qua opleiding en werkervaring aansloten bij de behoeften van de Nederlandse arbeidsmarkt. Uiteindelijk zou Nederland slechts 3300 Hongaren een nieuw thuis bieden, aanzienlijk minder dan de omringende landen.

Arbeidsmarktkansen

Gelukkig zijn de rechten van vluchtelingen vanaf de jaren zestig stevig verankerd in wetgeving en is hun toelating – in ieder geval officieel – niet meer afhankelijk van de stand van de arbeidsmarkt. De opvang van vluchtelingen dient immers geen business case te zijn, maar een humanitair gebaar om mensen die de bescherming van hun eigen land hebben verloren, de kans te geven weer een nieuw bestaan op te bouwen.

De enige les die we wellicht nog wel uit de naoorlogse periode kunnen trekken, is dat er wel meer aandacht voor een plek op de arbeidsmarkt voor vluchtelingen zou mogen komen. Zo verzuchtte de 24-jarige Syrische vluchteling Mohammed Badran in de NRC van 29 mei 2018 dat hij zich een nummer voelt en zijn werkervaring in Syrië er helemaal niet toe lijkt te doen. Zonder te vervallen in de puur utilitair en zelfzuchtige opstelling van weleer, kunnen huidige beleidsmakers nog wel wat leren van de voortvarende wijze waarop hun voorgangers in de onmiddellijke naoorlogse periode in nauwe samenwerking met het bedrijfsleven vluchtelingen aan het werk hielpen.

Over de auteur

 

Leo Lucassen is directeur Onderzoek van het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis en hoogleraar aan de Universiteit Leiden.

---

Verder lezen

Corrie Berghuis, Geheel ontdaan van onbaatzuchtigheid. Het Nederlandse toelatingsbeleid voor vluchtelingen en displaced persons van 1945 tot 1956, Amsterdam: Thela Thesis, 1999.

Corrie van Eijl, Al te goed is buurmans gek. Het Nederlandse vreemdelingenbeleid 1840-1940, Amsterdam: Aksant, 2005.

Henk van Houtum & Leo Lucassen, Voorbij Fort Europa. Een nieuwe visie op migratie, Amsterdam: Atlas Contact, 2016.

Leo & Jan Lucassen, Vijf eeuwen migratie. Een verhaal van winnaars en verliezers, Amsterdam: Atlas Contact, 2018.

---

Foto bovenaan artikel: De emigratie van Hugenoten in 1566, verbeeld door Jan Antoon Neuhuys (1832-1891). Bron: Wikimedia Commons.

Vluchtelingen zijn van alle tijden. Maar omdat de wereld om ons heen verandert – door politieke trends, de publieke opinie en technologische ontwikkelingen – is elke vluchtelingencrisis uniek. Toch vallen er uit het verleden wellicht lessen te trekken voor de omgang met de huidige vluchtelingenproblematiek. Wat kunnen we bijvoorbeeld leren van de opvang van Belgische vluchtelingen tijdens de Eerste Wereldoorlog of de vluchtelingenstromen in de jaren dertig en veertig? En wat is er nu echt anders dan toen, wanneer we kijken naar de miljoenen vluchtelingen die sinds 2015 naar Europa, en daarmee ook naar Nederland, komen? We raadpleegden een aantal onderzoeken en spraken met hoogleraar Ismee Tames.

Om meteen maar te beginnen met het meest in het oog springende verschil tussen vluchtelingen nu en in de 20e eeuw: die van nu hebben de beschikking over online communicatie. Voor zowel vluchtelingen als migranten spelen huidige digitale communicatietechnieken een grote rol. Wereldwijde online netwerken op platforms als Facebook en Instagram hebben op verschillende manieren invloed op de keuzes van mensen die serieus overwegen te vertrekken uit eigen land. Uit een onderzoek van Rianne Dekker, Godfried Engbersen en Marije Faber komt naar voren dat deze online ‘many-to-many’ communicatie met name invloed heeft op het keuzeproces van mensen die al meerdere transnationale contacten hebben.¹ Op online communicatieplatforms kom je in aanraking met kennissen én grote groepen onbekenden. Op deze manier kan iemand via zijn of haar telefoon een beeld vormen van een gebied ver weg en afwegingen maken over een eventuele migratie of vlucht.

Mirjam van Reisen, hoogleraar aan de Universiteit Tilburg en Universiteit Leiden, vond ook nog een heel ander effect. Zij deed met een team onderzoek in Egypte, Soedan, Ethiopië en Libië en ontdekte tijdens het veldwerk dat online communicatie voor vluchtelingen ook zeer negatieve dingen met zich meebracht. Zo bleken migranten en vluchtelingen door hun mobiele telefoon kwetsbaar voor mensenhandelaars. Die martelden hen om hen te dwingen via hun telefoon bij familieleden geld in te zamelen.² Online communicatie kan dus een raam naar een betere wereld bieden, maar net zo goed ernstig misbruikt worden, met name in noodsituaties en risicogebieden waar weinig bescherming is.

Telefoonboek

Vroeger communiceerde men uiteraard anders. Mensen waren afhankelijk van (verre) familie en (kennissen van) kennissen en moesten maar hopen dat adressen, telefoonnummers en contactpunten niet achterhaald waren geraakt. Een illustratief verhaal is afkomstig uit een onderzoek naar Engelandvaarders van Joodse komaf tijdens de Tweede Wereldoorlog, verricht door enkele studenten van prof. dr. Ismee Tames, hoogleraar aan de Universiteit Utrecht en onderzoeker bij het NIOD. Een groepje Engelandvaarders was ergens in Frankrijk beland en had geen onderdak en geen idee hoe verder te gaan. In een telefooncel zochten ze in het telefoonboek willekeurige Joodse namen op. Vervolgens bezochten ze de bijbehorende adressen om daar om hulp te vragen. Tames noemt het een interessant voorbeeld van de keuzes die mensen maken op momenten dat de nood het hoogst is en alle opties lijken te zijn verdwenen. “Die zijn ontzettend interessant om te onderzoeken, omdat het laat zien hoe mensen risico’s inschatten en hoe zij op zoek gaan naar betrouwbare bronnen en mensen. Ik houd mij in mijn onderzoeksactiviteiten ook veel met dergelijke vragen bezig.”³

Volgens Tames zijn geweld en vluchtelingenstromen onderdeel van een continu proces in de 20e eeuw. Kennis van de golfbewegingen op dit gebied in de afgelopen honderd jaar kan een context bieden voor de uitdagingen waarmee we in de huidige tijd mondiaal geconfronteerd worden. Wat kunnen we in de ogen van Tames van die golfbewegingen leren?

Registratie en identificatie

Wat betreft de opvang van de Belgische vluchtelingen tijdens de Eerste Wereldoorlog zag Nederland dit als een manier om iets goeds bij te dragen aan de wereld en, aldus Tames, “op die manier zijn humanitaire gezicht te laten zien”. Verder uitzoomend zie je dat de bereidheid en het beleid ten opzichte van vluchtelingen in de loop van de 20e eeuw vele verschillende vormen aannam. Tijdens en na de Eerste Wereldoorlog bouwden Europese staten stapje voor stapje aan een systeem om de vluchtelingenproblematiek te reguleren en zo meer grip te krijgen op de mensen die zij wel en liever niet binnen hun grenzen hadden. Er kwam een bureaucratisch systeem tot stand dat mensen en hun migratiegedrag in de gaten moest houden, maar tegelijkertijd een steeds verdere beperking inhield van de aantallen mensen die grenzen overstaken.

Een belangrijk onderdeel van dit bureaucratische systeem was registratie door middel van het identiteitsbewijs. In de loop van de 20e eeuw is de regulering rondom persoonlijke papieren en identificatie steeds efficiënter geworden. Wij weten vandaag de dag niet anders dan dat wij ons identiteitsbewijs bij ons moeten dragen, maar aan het begin van de 20e eeuw was een dergelijk concept nog lang geen standaard. Tames stelt dat deze bureaucratisering en registratie het wij/zij-denken en processen van in- en uitsluiting ook sterk beïnvloed hebben. De bijbehorende documenten geven immers aan wie bij wie hoort, wie er niet bij hoort, en ook waar mensen mogen zijn. Hoe makkelijk deze vorm van bureaucratie verwordt tot een machtig wapen, hebben we kunnen zien aan de registratie en organisatie van de vervolging van Joden door de nazi’s in de jaren dertig en veertig.

Cultuurfundamentalisme

Vandaag de dag zien veel mensen vluchtelingen als vreemdelingen die fundamenteel anders zijn. Zo heerst in Nederland onder sommigen het idee dat de islamitische cultuur een bedreiging vormt voor de Nederlandse cultuur en identiteit. Tames noemt die stellingname problematisch omdat geen enkele cultuur te definiëren is, ook de Nederlandse niet. “Het is niet eens aan te wijzen waar de ene cultuur eindigt en de andere begint.” Volgens Tames is cultuur een impliciet systeem van onderling begrip en vertrouwen en is er geen enkele reden om te veronderstellen dat je iemand uit een andere cultuur a priori niet zou kunnen vertrouwen.

De opmars van het cultuurargument binnen dergelijke kwesties rondom vluchtelingen en nationale identiteit weerspiegelt de mate waarin racisme als concept in diskrediet is geraakt, aldus Tames. “De hedendaagse discussies waarin dit cultuurargument wordt opgevoerd, lijken qua structuur soms erg op argumentaties die in eerdere tijden vanuit rassentheorie werden gebruikt. Het argument wordt in beide gevallen gebruikt vanuit een behoefte om anderen te kunnen uitsluiten, en dan is geweld nooit ver weg.”

Afstomping

Mede door nieuwe media zijn wij tegenwoordig snel en redelijk goed op de hoogte van aspecten van gebeurtenissen over de hele wereld. De kranten staan vol met vreselijke verhalen en beelden van vluchtelingen, van de opgejaagde Rohingya uit Myanmar tot aan de overladen rubberbootjes in de Middellandse Zee. Het valt Tames op hoezeer de connectie met dergelijke ervaringen die men veertig jaar geleden nog had in Europa, verdwenen lijkt te zijn. “In West-Europa zijn veel mensen niet meer bekend met de angst en onzekerheid die oorlog en conflict met zich meebrengen en men lijkt goed in staat zichzelf ervan te overtuigen dat het óns niet zo snel zal overkomen.” Caroline de Gruyter noemt dit in een column in de NRC ‘afstomping’ en laat zien dat bepaalde patronen uit het recente verleden nu toch wel erg dichtbij komen:

“In Velika Kladusa, in Bosnië, staat een enorm tentenkamp. Het zit vol mensen uit Pakistan, Marokko en andere landen. Sommigen proberen al jaren de EU in te komen. […] Kampen in Europa. Met mensen die niets te verliezen hebben. Wie had dat gedacht? Maar alles went schijnbaar na een tijdje.”⁴

AZC

Kennis van het verleden kan een belangrijke rol spelen in de beeldvorming rondom mensen die in het heden in nood zijn en bij het krijgen van inzicht in de rol die men kan spelen om de situatie te helpen verbeteren. Elke historische crisis biedt een mogelijkheid tot introspectie en groei, ook (of juíst) wanneer men niet behoort tot de slachtoffergroep.

Misschien moeten we het in hedendaagse publieke debatten minder hebben over cultuurverschillen en nationale identiteit en meer over universele waarden en gedeelde humanitaire verantwoordelijkheid. Misschien moeten schoolkinderen naast het Rijksmuseum ook eens een dag een AZC bezoeken. De korte reflectie hierboven op enkele verschillen tussen vluchtelingensituaties van toen en nu, laat namelijk bovenal zien hoe belangrijk het is om zowel met elkaar als met het verleden in gesprek te blijven. Hoe anders de ander op het eerste gezicht ook lijkt.

Over de auteur

 

Lucia Hoenselaars is freelance onderzoeker op het gebied van geschiedenis, herinnering en digitalisering. Ze haalde haar master Publieksgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam en studeerde af op een onderzoek naar de 100-jarige herdenking van de Eerste Wereldoorlog en de Nederlandse historische cultuur. Lucia werkte eerder bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en het Nationaal Comité 4 en 5 mei aan verschillende projecten.

---

Noten

1 Rianne Dekker, Godfried Engbersen & Marije Faber, ‘The Use of Online Media in Migration Networks’, Population, Space and Place 22 (2016), p. 539-551.

2 Mirjam van Reisen & Conny Rijken, ‘Sinai Trafficking: Origin and Definition of a New Form of Human Trafficking’, Cogitatio, vol. 3 (2016), no. 1.

3 Zie hier voor een overzicht van publicaties van prof. dr. Ismee Tames.

4 Caroline de Gruyter, ‘In Europa: Afstomping’, NRC, 7 en 8 juli 2018.

Verder lezen

NPO Focus, Vluchtelingen in Nederland: de feiten en verhalen, samengesteld door Anne Verwaaij.

VluchtelingenWerk, Vluchtelingen in getallen 2017.

---

Foto bovenaan artikel: In 2017 en 2018 sloegen Rohingya massaal op de vlucht voor geweld in Myanmar. Velen kwamen terecht in vluchtelingenkampen in Bangladesh. Foto: UN Women/Allison Joyce op Flickr.com (CC BY-NC-ND 2.0).