Referentiekader Tweede Wereldoorlog

De geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog kenmerkt zich door gebeurtenissen en ontwikkelingen die zo ingrijpend waren dat de herinnering aan deze oorlog nog altijd een rol speelt in onze hedendaagse samenleving en dikwijls dient als referentiepunt bij actuele maatschappelijke vraagstukken van uiteenlopende aard. De diversiteit aan interpretaties rondom dergelijke actuele kwesties weerspiegelt in zekere zin de verschillende perspectieven van waaruit de oorlog kan worden bezien. Deze dynamiek en verscheidenheid zijn inherent aan het belang dat heden ten dage gehecht wordt aan de oorlog.

Een aantal van de kenmerkende elementen van de Tweede Wereldoorlog worden hier gepresenteerd vanuit de overweging dat deze een plaats verdienen in een zorgvuldige weergave van de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Deze kenmerken legitimeren de specifieke aandacht voor de Tweede Wereldoorlog. Bij het heroverwegen en/of verfijnen van historische representaties over deze periode verdient het aanbeveling deze aspecten daar waar mogelijk te betrekken om te komen tot een evenwichtig en kritisch geschiedverhaal.

1. Botsingen van ideologieën

In het begin van de twintigste eeuw concurreren drie grote ideologieën met elkaar om invloed: liberalisme, communisme/socialisme en fascisme/nazisme. De communistische en fascistische (totalitaire) ideologieën zijn in een aantal landen/regio’s een directe bedreiging voor de vaak nog relatief jonge democratieën. Ook het sterk opkomende nationalisme in veel landen is een grote politieke en sociale (uitsluitende) factor. De ideologieën hebben een allesbepalende invloed op hoe samenlevingen worden ingericht en daarmee een direct effect op de leefwijze van burgers. De ideologieën zijn grensoverschrijdend. Sommige leiders van machtsblokken bakenen invloedssferen af, sluiten allianties of gaan juist met elkaar in conflict. Dit heeft directe invloed op de aanloop, het verloop en de nasleep van de Tweede Wereldoorlog.

2. Wereldwijde schaal van het conflict

Bijna alle naties in de wereld raken direct of indirect betrokken bij het conflict dat dwars door de grenzen van naties en volkeren heen loopt. Door de politieke en militaire handelingen van de machtsblokken en de relaties die landen met hun koloniën verspreid over de wereld hebben is het vrijwel onmogelijk om buiten de strijd te blijven.

3. Alomvattend karakter conflict

Het conflict grijpt in op alle facetten van het dagelijks leven: zowel nationaal als internationaal, zowel individueel als collectief, zowel militair als burgerlijk. Maar ook politiek en economisch. Landen worden bezet en nieuwe machtsstructuren opgetuigd. Economieën komen vrijwel volledig in dienst van de oorlogsindustrie. Het is een totale oorlog. Burgers lijden onder geweld, honger en onderdrukking. Het conflict is alomvattend voor burgers: de oorlog en bezetting speelt zich af om de hoek of in dezelfde straat. Vrijwel elk individu, maar ook overheid en allerlei organisaties staan op enig niveau voor de keuze: accommodatie, collaboratie of verzet?

4. Systematische uitsluiting, terreur en genocide

De Tweede Wereldoorlog kenmerkt zich in verhouding tot andere conflicten in de 20e eeuw door op ideologie en racisme gebaseerde terreur en vervolging van burgers (non-combattanten) en door de systematische, grootschalige en op industriële wijze uitgevoerde moord op Joden (de Shoah of holocaust), Sinti, Roma en andersdenkenden. Ook worden burgers om strategische overwegingen verplaatst, gedwongen tewerkgesteld, uitgehongerd, en vermoord.

5. Ondermijning rechtsstaat en bezetting

Voor het eerst sinds de oprichting van het Koninkrijk der Nederlanden ondergaat Nederland met de Duitse bezetting een vreemde overheersing van het eigen grondgebied en de buitenwerkingstelling van de rechtsstaat. Dit leidt tot het verdwijnen van democratische instituties en de bescherming die dit burgers geeft. Met schijnrecht, rechteloosheid en willekeur als gevolg. Nederlands Indië, dat een lange geschiedenis van Nederlands koloniaal gezag kent, krijgt te maken met een Japanse bezetting.

6. Herschikking wereldkaart en dekolonisatie

De wens tot onafhankelijkheid van koloniën wordt door de oorlog versneld en leidt tot dekolonisatie-oorlogen en de vorming van nieuwe soevereine naties. Om het koloniaal gezag in Indonesië na het eind van de Tweede Wereldoorlog te herstellen, streden Nederlandse soldaten in 1945-1949 tegen de nieuwe Indonesische Republiek. Massaal, excessief en grensoverschrijdend geweld werd onderdeel van de strijdwijze van de strijdende partijen; ook Nederlandse troepen schonden structureel het oorlogsrecht. Door afspraken tussen overwinnende landen ontstaan na de Tweede Wereldoorlog nieuwe landen, machtsblokken en politieke invloedssferen en politieke herschikkingen. Deze ontwikkelingen droegen bij aan wereldwijde migratiestromen die nationaal en internationaal effect hebben. Als uitvloeisel van de Tweede Wereldoorlog heeft het systeem van nationale staten aan invloed ingeboet, en plaats gemaakt voor een structuur van internationale coalities, afspraken en samenwerking.

7. Internationale samenwerking

Om te voorkomen dat de wereld wederom in een grootschalig conflict stort, bijvoorbeeld door de oplopende spanning tussen het democratische en het communistische machtsblok, worden direct na de oorlog nieuwe vormen van internationale samenwerking in het leven geroepen. Bijvoorbeeld de Verenigde Naties, NAVO en de Europese Unie. Ook worden belangrijke verdragen overeengekomen zoals de Universele Verklaring van de Rechten van de mens en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens. Als tegenhanger van de NAVO wordt het Warschaupact geformeerd, een verband van communistische landen. Samenwerking tegen de achtergrond van de Koude Oorlog en tegen de achtergrond van wereldwijde dekolonisatie blijkt vaak moeizaam.

8. Herinneringscultuur

De Tweede Wereldoorlog had ingrijpende gevolgen voor individuen en de Nederlandse samenleving in zijn geheel; gevolgen die tot op de dag van vandaag een rol spelen. In families van getroffenen werken de psychosociale gevolgen van de oorlog vaak generaties lang door en worden verhalen en herinneringen – en soms ook onverwerkt leed – doorgegeven aan nieuwe generaties. Vanuit de wens herhaling te voorkomen, en/of door de grote impact van het onderwerp, ontstaat een zeer invloedrijke en dynamische herinneringscultuur die doorwerkt op allerlei aspecten in onze samenleving; cultureel, psychologisch, politiek, ideologisch en wetenschappelijk. In een dynamische herinneringscultuur is het gepresenteerde beeld van de oorlog voortdurend aan verandering onderhevig. Dit uit zich bijvoorbeeld in literatuur, films en theater maar ook in musea en de wijze waarop op talloze plekken wordt herdacht. Ook worden gebeurtenissen uit de Tweede Wereldoorlog in het publieke discours vaak gebruikt als moreel referentiekader.