Hoe klinkt oorlog? In deze nieuwe rubriek belichten we steeds een audiobron die iets onthult over de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. Dit keer aandacht voor de radio: hoe werd dat medium ten tijde van de bezetting ingezet door de verschillende partijen? Naar de institutionele factoren die radiogebruik aanjaagden, is al best veel onderzoek gedaan. Maar wat hoorden Nederlandse luisteraars nou zoal? Het recente onderzoeksproject MediaOorlog licht een tipje van de audiosluier op.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog maakten de strijdende partijen op grote schaal gebruik van radio. Aan dit destijds nieuwe medium werden grote psychologische krachten toegedicht: via de oren zouden de harten van luisteraars kunnen worden bereikt. Bovendien is radio een medium dat grenzen overstijgt en daardoor de mogelijkheid biedt om mensen in andere landen toe te spreken. Zowel de as-mogendheden als de geallieerden bestookten de wereld daarom met een spervuur aan radio-uitzendingen. Ook de ether in bezet Nederland was een belangrijk strijdtoneel: in Hilversum kreeg de genazificeerde Rijksradio Nederlandsche Omroep een monopolie om steun te mobiliseren voor het bezettingsregime en vanuit Londen verzorgde de regering-in-ballingschap een dagelijkse uitzending van Radio Oranje om het verzet te stimuleren.1
Het atrium van Beeld & Geluid. Bron: Daria Scagliola en Stijn Brakkee / Persmap Beeld & Geluid
Spreekstijl
Tijdens het project MediaOorlog, dat is uitgevoerd bij het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid, onderzochten we met een team van historici en computerprogrammeurs de inzet van radio en kranten voor propagandadoeleinden in Nederland tussen 10 mei 1940 en 5 mei 1945.2 Waar de bestaande historiografie vooral aandacht besteedt aan de institutionele factoren, analyseerde ons project de inhoud van mediabronnen. Daarbij konden we onder andere gebruik maken van zo’n 2000 gedigitaliseerde audiofragmenten van radio-uitzendingen die Beeld & Geluid beschikbaar heeft gemaakt via het online platform CLARIAH Media Suite. Vergeleken met het totale aantal uitzenduren, dat vele malen groter was, is dit een kleine selectie. De opnames zijn zeer verschillend van aard en kwaliteit. Een aantal is bijvoorbeeld opgenomen door amateurs, en deze opnames zijn moeilijk te beluisteren vanwege de gebrekkige geluidskwaliteit.
Andere opnames komen uit productiearchieven van radiozenders. Hoewel deze opnames beter van kwaliteit zijn, zijn ze niet representatief te noemen. Opnames maken kostte destijds veel menskracht en geld, en beide waren schaars. Daarom werden vooral bijzondere uitzendingen opgenomen, bijvoorbeeld speeches van hoogwaardigheidsbekleders of programma’s die niet live werden uitgezonden, zoals cabaretshows. Om een accurater idee te krijgen van de algemene radioprogrammering tijdens de Tweede Wereldoorlog moeten historici dan ook gebruik maken van andere (papieren) bronnen. Maar ondanks deze haken en ogen is de bewaard gebleven audio weldegelijk een belangrijke historische bron: die geeft een indruk hoe verschillende actoren radio inzetten om de hearts and minds van de Nederlandse bevolking te winnen. Deze fragmenten stellen historici in staat niet alleen het woordgebruik te onderzoeken, zoals bij papieren bronnen het geval is, maar ook de spreekstijl.
Afbeelding van Max Blokzijl op een poster. Bron: omroepmuseum / Archief Beeld & Geluid, catalogusnummer 80440, fotonummer 65 (CC BY-SA 3.0)
De sonore stem van Max Blokzijl
Als voorbeeld dienen hier 28 opnames die bewaard zijn gebleven van de nationaal-socialistische propagandist Max Blokzijl. Tussen de zomer van 1941 en de meidagen van 1945 sprak hij twee keer per week het Nederlandse volk toe in de radioprogramma’s Brandende kwesties en Politiek weekpraatje. Blokzijl werd daarmee de meest bekende nazi-propagandist in Nederland en bleef dat ook na de oorlog.
Er zijn twee biografieën over Blokzijl verschenen die, onder meer, ingaan op zijn radioactiviteiten.3 Uit de beschikbare bronnen blijkt dat Blokzijl het Nederlandse volk aan de kant van de door hem bewonderde ‘Nieuwe Orde’ van Hitler probeerde te krijgen met genuanceerde argumenten die inspeelden op de onvrede van veel mensen over het vooroorlogse politieke systeem. Hij presenteerde zijn doorwrochte, onderbouwde betogen op subtiele wijze, en zoals uit de audiobronnen blijkt: in rustig uitgesproken volzinnen en met een sonore stem.
Deze propagandastrategie wordt goed duidelijk in de aflevering van Brandende kwesties van 31 augustus 1942. Blokzijl begint die met een beschrijving van een expositie over de geschiedenis van de NSB, die volgens hem goed laat zien hoe vermolmd de Nederlandse meerpartijendemocratie in de jaren 1930 is: “de hopeloze verdeeldheid die ten koste van onze volksgemeenschap toen hoogtij vierde”. Even verderop in de uitzending richt Blokzijl zich tegen de regering-in-ballingschap in Londen, in zijn ogen ‘deserteurs’ die de oude corrupte politiek verpersoonlijken en die mensen in Nederland proberen ‘op te hitsen’ om de ‘Nieuwe Orde’ te ‘saboteren’. Daarbij verwijst hij zelfs naar zijn directe concurrenten van Radio Oranje, hoewel de bezettingsautoriteiten het verboden om naar die zender te luisteren. Blokzijl zegt echter dat hij zijn luisteraars duidelijk wil maken dat de “propaganda […] via de ethergolven tot het onwaardigste hoort wat in onze nationale geschiedenis ooit ten beste is gegeven”.4
Fragment uit de aflevering van Brandende kwesties van 31 augustus 1942, waarin Blokzijl zich richt tegen de regering-in-ballingschap in London. Bron: CLARIAH Media Suite / Archief Beeld & Geluid
Den Haag. Zitting van het Bijzonder Gerechtshof in de balzaal van het paleis aan de Kneuterdijk. Max Blokzijl, hoofd van de afdeling Perswezen van het departement van Volksvoorlichting en Kunsten tijdens de Duitse bezetting staat hier voor zijn rechters, 9 november 1945. Bron: Anefo / Nationaal Archief
Doodstraf
In de meidagen van 1945 werd Blokzijl gearresteerd. Hij maakte deel uit van de eerste groep collaborateurs die werden berecht en geëxecuteerd in maart 1946. Verschillende auteurs hebben zich afgevraagd of de doodstraf wel proportioneel was gezien de aard van Blokzijls radiopropaganda, waarin hij een milde spreekstijl hanteerde. Tijdens het proces gaf de procureur-fiscaal echter aan dat het genuanceerde taalgebruik en de rustige toonzetting de propaganda van Blokzijl juist zo gevaarlijk maakte. “Dit alles kennende sprak hij als Nederlander tot Nederlanders, tastte hij hen aan daar, waar hij wist, dat op dat ogenblik juist hun zwakke punt, hun angst, hun begin van twijfel was en in de vorm, waarvoor hij als Nederlander wist, dat zij ontvankelijk waren.”5 In zijn betoog, waarin hij uitgebreid citeerde uit radio-teksten, benadrukte de procureur-fiscaal dat het niet moeilijk was om bewijs te vinden tegen Blokzijl: “als er iemand is, die in de oorlog zich er in gepraat heeft, dan is hij het wel”.6 Het beluisteren van de radiopraatjes van Blokzijl ondersteunt deze conclusie eens te meer.
Over de auteur
Vincent Kuitenbrouwer
Vincent Kuitenbrouwer is als universitair docent verbonden aan de opleiding Geschiedenis van de Universiteit van Amsterdam. Tussen november 2020 en augustus 2023 coördineerde hij het project MediaOorlog: radio, geschreven pers en propaganda tijdens de Tweede Wereldoorlog in Nederland bij het Nederlands Instituut voor Beeld & Geluid. Het project werd financieel ondersteund door het Mondriaan Fonds vanuit het programma 75 jaar vrijheid.
1 Voor Radio Oranje zie: Onno Sinke, Verzet vanuit de verte. De behoedzame koers van Radio Oranje. Augustus, 2009. Voor de Nederlandsche Omroep zie: Dick Verkijk, Radio Hilversum 1940-1945. De Arbeiderspers, 1974.
2 Voor de belangrijkste uitkomsten van het project zie: Vincent Kuitenbrouwer en Huub Wijfjes eds., Themanummer ‘Mediaoorlog’, Tijdschrift voor Geschiedenis 135:2/3 (2022). Dit open access themanummer is online beschikbaar via https://www.aup-online.com/content/journals/00407518/135/2/3.
3 René Kok, Max Blokzijl. De stem van het nationaalsocialisme. Sijthoff, 1988; Kees Schaepman, Max Blokzijl. Opkomst en ondergang van een journalist. Walburg Pers, 2020.
4 Geraadpleegd via: ‘Brandende Kwesties – Blokzijl bindt de strijd aan met het verzet vanuit Engeland’, CLARIAH Media Suite https://mediasuite.clariah.nl/tool/resource-viewer?id=2101608040030297931&cid=daan-catalogue-aggr&st=sabotage (30 januari 2024).
5 Het proces Blokzijl. Veen, 1989, p.47.
6 Het proces Blokzijl. Veen, 1989, p.44.
L. de Jong, A. den Doolaard en G. Sluizer gezamenlijk in de studio van Radio Oranje te Groot-Brittannië, 1943. Bron: Anefo Londen serie, serie Radio Oranje / Nationaal Archief (publiek domein)