De eerste keer dat in Nederland door middel van een expositie aandacht werd besteed aan de massa-executies van Joden in Oost-Europa, was in 2009. In de herfst van dat jaar ontving Nationaal Monument Kamp Vught de reizende tentoonstelling The Mass Shooting of Jews in Ukraine 1941-1944: The Holocaust by bullets. Hoe gingen de makers om met de gruwelijkheid van het onderwerp? Directeur Jeroen van den Eijnde blikt terug.
Jeroen van den Eijnde
In 2008 besloot het ministerie van VWS de expositie The Mass Shooting of Jews in Ukraine 1941-1944: The Holocaust by bullets naar Nederland te halen. Deze tentoonstelling was gemaakt door het Mémorial de la Shoah en reisde door Europa. Op zoek naar een geschikte locatie klopte het ministerie aan bij Nationaal Monument Kamp Vught. Directeur Jeroen van den Eijnde hoefde over het verzoek niet lang na te denken, maar wel over de vorm die de expositie in Vught zou moeten krijgen.
Van den Eijnde: “Het was voor ons een mooie kans om een belangrijke expositie in huis te halen voor een publiek dat zich interesseert voor de oorlogsgeschiedenis en de vervolgingsgeschiedenis. En het was een uitgelezen gelegenheid om aandacht te besteden aan een thema waar wij normaliter niet zo veel mee deden, namelijk de Holocaust in Oost- Europa. Een belangrijk punt voor ons was wel: hoe gaan we om met de gruwelijkheid van dit thema? In het algemeen is het natuurlijk al de vraag hoe je de enormiteit van zoiets overbrengt. Deze expositie in het bijzonder deed ons afvragen: wat tonen we wel en wat niet? Want de expositie bevatte afschuwelijke beelden van massa-executies van Joden.”
Grosso modo is Jeroen van den Eijnde voorstander van een vrij terughoudende benadering. “Ik vind het een uitdagende vraag in hoeverre gruwelijke beelden als onderdeel van holocaust- educatie een bijdrage leveren aan inleving en begrip. Je kunt persoonlijke verhalen en voorwerpen inzetten, maar ook beelden gebruiken die de om- vang en de afschuwelijkheid tonen. Niet op een botte sensationele manier, maar subtiel, met één of twee goed gekozen foto’s. Dat kan ook een foto zijn van iemand die op de strop staat te wachten. Als je die in de juiste context plaatst en van een verhaal voorziet, bewerkstellig je óók dat mensen geraakt worden door dit thema en zich meer in het thema willen verdiepen, zonder de gruwelen zelf uitgebreid te tonen. En dat ze beseffen hoe enorm de Jodenvervolging is geweest. Zo’n ‘indirecte’ foto kan net zo veel zeggen als een foto van de gruwelijkheden die op datzelfde moment buiten beeld aan de gang zijn.”
Tijdelijke verdieping
Voor de tentoonstelling The Holocaust by bullets losten Van den Eijnde en zijn team het dilemma van de gruwelijke beelden op door een ingenieuze indeling van de expositie. “In de ruimte waar wij onze wisselexposities houden, hebben we een tijdelijke verdieping gebouwd. We maakten bezoekers aan het begin van de tentoonstelling duidelijk dat er vreselijke beelden te zien waren, maar dat er een verkorte route was om die te vermijden. De gruwelijke foto’s waren op de verdiepingsvloer te zien. Daar kon je als bezoeker aan voorbij gaan zonder de draad van de tentoonstelling te verliezen.”
Een paar beelden van The Holocaust by bullets zijn Van den Eijnde altijd bijgebleven. “Er was bijvoorbeeld een hemd bij van een vermoord kind, heel aangrijpend. Ook was er een reeks foto’s van mannen die met halfautomatische wapens mensen neerschieten, en daar staat dan een jongetje bij. Op al die foto’s blijft dat jongetje erbij staan, om tenslotte zelf aan de beurt te komen. Die foto’s waren juist wel heel direct. Als je bij de kern wilt komen van de vraag waarom je dit werk als directeur van Monument Kamp Vught doet en waarom je het belangrijk vindt dat hiermee iets gebeurt, dan zit het in dat soort beelden die een enorme zeggingskracht hebben en op je netvlies blijven staan.”
The Holocaust by bullets was van 10 september 2009 tot en met 9 januari 2010 te zien in Nationaal Monument Kamp Vught. De expositie reist nog steeds rond en streek onlangs neer in het hoofdkwartier van de Verenigde Naties in New York. In het kader van de expositie organiseerde Nationaal Monument Kamp Vught een studiedag met de titel “Grenzen aan de gruwelijkheid?”.
Maarten-Jan Vos
Over de schrijver:
Maarten-Jan Vos is historicus, Shoah-deskundige en redacteur van Onderzoek uitgelicht.