We lijken het inmiddels haast gewend te zijn, de schokkende nieuwsberichten die maar blijven binnenstromen sinds de Russische inval in Oekraïne op 24 februari 2022. De actuele gruwelijkheden vragen zo veel aandacht dat we wellicht niet genoeg stilstaan bij de impact van de zo verstrengelde oorlogsgeschiedenis van Oekraïne en Rusland. In dit nummer doen we dat expliciet wel en onderzoeken we de dynamiek tussen de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog en de huidige oorlog in Oekraïne.
De afgelopen anderhalf jaar zijn er grote hoeveelheden artikelen, nieuwsberichten en opiniestukken verschenen die de oorlogsbewegingen, Poetins motivatie en de Oekraïense standvastigheid onder de loep nemen. Als redactie vroegen we ons af wat we konden en wilden toevoegen aan die groeiende stapel literatuur. We constateerden een behoefte aan meer duiding rond de vraag hoe de Tweede Wereldoorlog-geschiedenis doorwerkt in de beeldvorming over de huidige oorlog in Oekraïne. En deze vraag werkt ook de andere kant op, want hoe werpt de huidige oorlog nieuw licht op de traumatische gebeurtenissen in de twintigste eeuw?
Tijdens het maken van deze editie van WO2 Onderzoek uitgelicht werden we (vanzelfsprekend) geconfronteerd met actuele gebeurtenissen die elkaar in hoog tempo opvolgden en uiteraard impact hadden op sommige auteurs. Om hier zorgvuldig mee om te kunnen gaan, verschijnt deze editie iets later dan u van ons gewend bent.
Sovjet-troepen voor de Brandenburger Tor in Berlijn, 1945. Bron: Wikimedia Commons
Holodomor en Holocaust
In een interview met Ruslanddeskundige Jade McGlynn bestudeert Hubert Smeets de zienswijze van Poetin op de rol van Rusland in de Tweede Wereldoorlog. Centraal daarin staat het heroïsche narratief over het Russische leger dat het fascistische Duitsland versloeg. McGlynn beschrijft hoe de propaganda van het Kremlin hierover in zijn werk gaat, en spreekt haar zorg uit dat Poetins heroïsche blik op de geschiedenis nog lang dominant zal blijven, zelfs indien Rusland binnenkort de wapens neerlegt.
Waar McGlynn ingaat op de Russische omgang met het verleden, spiegelt Igor Shchupak deze aan de Oekraïense herinneringscultuur. Shchupak is directeur van een museum gewijd aan de Joodse herinnering en de Holocaust in Dnipro. Hij bespreekt de parallellen die in Oekraïne worden getrokken tussen de Holodomor (de door het beleid van Stalin veroorzaakte hongersnood in 1932-33) en de Holocaust, en tussen die historische gebeurtenissen en de huidige Russisch-Oekraïense oorlog. Hoewel de vergelijkingen historisch gezien niet per se steek houden, constateert hij dat ze hebben bijgedragen aan een transformatie en actualisering van de Oekraïense herinnering aan de Tweede Wereldoorlog.
Inbeslagname van voedsel in Novo-Krasne, Odesa Oblast, november 1932. Door grootschalige collectivisatie en roof van voedsel door de Sovjets brak er een grote hongernood uit in Oekraïne. Bron: Wikimedia Commons
Lesbrieven
Hoe valt een oorlog te begrijpen? En een nog lastiger vraag: hoe leggen we oorlog uit aan kinderen? In de weken na de inval in Oekraïne verschenen er opvallend veel lesbrieven over dit onderwerp. Niet alleen bieden die lesmethoden handvatten om de oorlog in Oekraïne bespreekbaar maken in de klas. Ze bieden ook historische kennis die helpt om vat te krijgen op het conflict. Jonathan Even-Zohar, oud-directeur van EuroClio (de Europese vereniging van geschiedenisdocenten), legt verschillende lesbrieven naast elkaar en analyseert de kenniskaders die erin worden aangereikt. Hoeveel context is nodig om de complexe gebeurtenissen te begrijpen? Wordt er, bijvoorbeeld, gebruikgemaakt van een tijdlijn? En zo ja, welke gebeurtenissen staan daar dan wel of juist niet op vermeld?
Vluchtelingen worden met bussen naar Oostenrijk en Duitsland gebracht, maart 2022, Kyiv. Bron: Kyiv City Council op Wikimedia Commons (CC BY 4.0)
Vluchtelingen
De laatste twee bijdragen zoomen in op Oekraïners die naar Nederland gevlucht zijn. Redacteur Kees Ribbens gaat in op de rol van Oekraïners in Nederland bij herdenkingen. Hij constateert dat de parallellen die worden getrokken tussen de Tweede Wereldoorlog en de huidige oorlog in Oekraïne zich voornamelijk toespitsen op de Nederlandse ervaring van de Duitse bezetting. Hoe zou er meer ruimte kunnen ontstaan om ook de ervaringen van Oekraïners zelf ten tijde van de Tweede Wereldoorlog een plek te bieden?
Voor onze jaarrubriek ‘Leven met oorlog’ interviewde Djuna Kramer de Oekraïense Kateryna Khyzhniak, die nu werkzaam is bij ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum en vanuit daar psychologen in Oekraïne ondersteunt. Zij vertelt welke invloed haar achtergrond en familiegeschiedenis heeft op haar werk.
Over de auteur
Sophie van den Bergh
Sophie van den Bergh is hoofdredacteur van WO2 Onderzoek uitgelicht en werkt op de afdeling Onderzoek en educatie van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Aan de Universiteit Gent werkt ze aan een proefschrift over herdenkingstheater.
Foto boven aan artikel
Een Oekraïense tank. Bron: 24th Mechanized Brigade “King Danylo” op Wikimedia Commons (CC BY 4.0)