Hoe weten musea de verbinding te leggen tussen de historische context van 1945 en vrijheid vandaag de dag? Hoe verbeelden ze ‘vrijheid’? En hoe worden bezoekers aangezet om over dat begrip na te denken in verschillende museale contexten – een oorlogsmuseum en een provinciaal museum? Met die vragen in het achterhoofd bezocht ik het nieuwe Vrijheidsmuseum in Groesbeek en de tijdelijke tentoonstelling Tekens van vrijheid in het Limburgs Museum te Venlo.
Op de avond van 4 mei 1945 accepteerde veldmaarschalk Montgomery op de Lüneburger Heide de onvoorwaardelijke capitulatie van de Duitse legers in Nederland, Noordwest-Duitsland, Sleeswijk-Holstein en Denemarken. Afgesproken werd dat de Duitse troepen de vijandelijkheden de volgende ochtend vanaf 8 uur zouden staken. Zo kwam er op 5 mei een einde aan vijf lange oorlogsjaren. Sinds 1946 vieren we op deze historische datum de bevrijding van de Duitse bezetting in Nederland.
Montgomery leest het overgavedocument voor aan Duitse officieren op de Lüneburger Heide, 4 mei 1945. Foto: Imperial War Museum op Wikimedia Commons
Maar in de loop van de jaren verschoof wel het accent, van de historische context van 5 mei naar het algemene belang van vrijheid en de noodzakelijke voorwaarden daarvoor. Dat blijkt ook uit de doelen die het Nationaal Comité 4 en 5 mei zich voor ‘75 jaar vrijheid’ heeft gesteld. Daarbij gaat het er niet alleen om de betekenis van de bevrijding onder de aandacht te brengen, maar ook om het besef te vergroten dat vrijheid vandaag de dag kwetsbaar is en een inzet van iedereen vraagt.
Bevrijdingsmuseum wordt Vrijheidsmuseum
Op 31 augustus 2019 luidde Z.M. Koning Willem-Alexander in Terneuzen het jubileumjaar ‘75 jaar vrijheid’ in. Een dag later opende het voormalig Bevrijdingsmuseum in Groesbeek zijn deuren. Het museum kreeg niet alleen een gloednieuw onderkomen, maar voert voortaan ook een nieuwe naam: Vrijheidsmuseum.
“Bevrijding was voor ons al jaren een te nauw begrip. Het gaat uit van een nationaal perspectief, terwijl wij ook het internationale perspectief van de Tweede Wereldoorlog aan de orde willen stellen”, licht conservator Rense Havinga de ommezwaai toe. Het feit dat het Vrijheidsmuseum vlakbij Duitsland ligt en ook bezoekers van over de grens trekt, speelt hierbij zeker een rol.
“In het nieuwe museum hebben we, met de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog als insteek, het thema vrijheid als rode draad gekozen”, aldus Havinga. “Het begrip vrijheid biedt veel meer mogelijkheden om over de grenzen van 1945 heen te kijken en een link met de actualiteit te maken. Voor ons is 1945 geen eindpunt, want vrijheid is nooit af.”
In het Vrijheidsmuseum valt het kleurrijke naaiwerk van restjes stof te bewonderen waarmee meisjes en vrouwen kort na de oorlog de bevrijding vierden. Foto: Flip Franssen
Vormen van vrijheid
De nieuwe vaste opstelling in Groesbeek neemt de bezoeker mee op een chronologische tocht door de Europese geschiedenis, vanaf de Eerste Wereldoorlog tot het heden, verdeeld in 5 tijdvakken. De meeste aandacht gaat uit naar de Tweede Wereldoorlog, die in het museum twee tijdvakken beslaat. Op diverse plekken in het museum worden bezoekers geprikkeld na te denken over het begrip vrijheid.
Zoals bijvoorbeeld in de eerste zaal met de naam ‘Vrijheid omstreden’, waar de ontwikkelingen in de jaren twintig van de vorige eeuw aan de orde komen. Aan de wand hangen zes (verkiezings)affiches van uiteenlopende Duitse politieke partijen, van nationaalsocialisten tot communisten. Wat ze gemeen hebben is het begrip ‘Freiheit’ waarmee ze allen hun ideologie aanprijzen.
Het roept de vraag op over welke vrijheid en wiens vrijheid het hier eigenlijk gaat. Maar diezelfde vraag blijft tegelijk wat boven de markt hangen in het museum. Want hoewel al wandelend door de zalen impliciet verschillende soorten vrijheid de revue passeren, zoals persoonlijke vrijheid en politieke vrijheid, blijft het begrip ‘vrijheid’ ongedefinieerd. De ene keer lijkt er vrijheid van meningsuiting mee bedoeld te worden, terwijl het de andere keer vrij zijn van oorlog – dus vrede – lijkt te betreffen.
Wel heeft ‘vrijheid’ als leidraad het voordeel dat de verbinding tussen de historische context van 5 mei en vrijheid vandaag de dag soepel verloopt. Na het oorlogstijdvak ‘Strijd en vrijheid’, waarin de uitbundigheid van de bevrijding onder meer getoond wordt door middel van een collectie kleurrijke bevrijdingsrokken, geeft een verlicht bord met de tekst ‘Vrij?’ in de volgende zaal de naoorlogse ontwikkelingen aan. Wie waren er in 1945 vrij en wie niet?, zo luidt de vraag die het museum hier oproept. Aan de Tweede Wereldoorlog was een einde gekomen, maar het verhaal van vrijheid was in 1945 niet af.
Zo snijdt het museum behalve de koloniale geschiedenis ook thema’s aan als de binnenlandse ontwikkelingen op het gebied van vrouwenemancipatie en de strijd van LHBTI’s voor gelijke rechten. In de presentatie ‘Voor en Tegen’ komen daarnaast voor- en tegenstanders van Europese samenwerking aan het woord en worden bezoekers uitgedaagd om een eigen mening te vormen. Dit naast elkaar plaatsen van verschillende perspectieven met betrekking tot één onderwerp is een terugkerend element in de vaste opstelling.
Grote, boze mensen
Ook op het ‘Vrijheidsplein’, in de laatste zaal van het museum, staan vragen centraal. Wat betekent het begrip vrijheid nu voor mensen? Geïnspireerd door de door het museum zelf ontwikkelde film Leven in vrijheid, waarin beelden van verschillende vormen van vrijheid elkaar zonder commentaar afwisselen, kunnen bezoekers met krijt hun gedachten en meningen delen op een meters breed en hoog schoolbord dat de hele wand beslaat.
“Grote, boze mensen” heeft iemand geschreven onder de vraag ‘Wat bedreigt vrijheid?’. “NATO” en “Door niet onverschillig te zijn” en “Respect voor elkaar” zijn een paar reacties op de vraag ‘Hoe beschermen we vrijheid?’ De vraag ‘Wat is vrijheid?’ levert eveneens uiteenlopende antwoorden op, van “Je veilig voelen” en “Vrijheid van denken” tot “Een volgetankte Mercedes”.
“We willen bezoekers de boodschap meegeven dat het verhaal van vrijheid nooit af is”, vertelt Rense Havinga terwijl hij op het Vrijheidsplein wijst op de objecten in de twee laatste vitrines van het museum. Blauwe helmen van een VN-vredesmacht liggen naast reddingsvesten die vluchtelingen droegen op hun vlucht over de Middellandse Zee.
Beeldende blik
In Venlo, bij de tijdelijke tentoonstelling Tekens van vrijheid, geeft men een heel andere blik op vrijheid. In dit samenwerkingsproject van het Limburgs Museum en Museum van Bommel van Dam draait het om beelden van vrijheid zoals gezien door de ogen van (onder meer Limburgse) beeldend kunstenaars. In de tentoonstelling is kunst te zien uit naoorlogse stromingen als CoBrA, Vrij Beelden en de Nul-beweging, met onder meer werk van Ger Lataster, Aad de Haas, Armando, Wim de Haan, Melle, Jan Schoonhoven, Wim Oepts, Herman Berserik en Shinkichi Tajiri.
Wim de Haan, Three men in the fire, 1962. Foto: Rian Verhoeven
Tijdens de oorlogsjaren was de stijl en expressie van kunstenaars aan banden gelegd. Zo voldeed abstracte kunst niet aan de nationaalsocialistische eisen en werd deze zelfs als entartet (ontaard, gedegenereerd) bestempeld. Na jaren vol censuur en onderdrukking bracht de bevrijding in 1945 daarom ook onder kunstenaars een besef van nieuwe vrijheid teweeg.
Vier zalen vol kunstwerken laten in het Limburgs Museum zien hoe verschillende kunstenaars na 1945 op de herwonnen vrijheid reflecteerden en hoe ze het vrijheidsgevoel in kunst omzetten: kleuren die van het doek afspatten, abstracte beelden en grenzeloos optimisme. De taal van kunstenaars veranderde en ze veroorloofden zich veel meer vrijheden in hun uitingsvormen.
Tegelijkertijd bleven de herinneringen aan verdriet, onderdrukking en geweld bestaan. De Tweede Wereldoorlog was weliswaar voorbij, maar de sporen ervan zijn in sommige werken in de tentoonstelling sterk zichtbaar. Zoals in het tweeluik Schuldige Landschaft (olieverf op doek, 1987) van Armando: een indrukwekkend abstract landschap rond het voormalige concentratiekamp Amersfoort, circa 2 bij 2 meter, geschilderd in zwart, grijs en wit.
Of neem Three men in the fire van Wim de Haan, een abstracte weergave van een verbrandingsoven zoals gebruikt in concentratiekampen. “De herinnering aan de oorlog is blijvend. Niet alle wonden worden door de tijd geheeld”, luidt een citaat van kunstenaar Aad de Haas dat wordt aangehaald in de expositie.
In tegenstelling tot wat het Vrijheidsmuseum en andere verzets- en oorlogsmusea doen, wordt in Tekens van vrijheid geen educatief verhaal met een boodschap verteld waarbij objecten vooral als illustratie dienen. In deze tentoonstelling staan kunstwerken centraal die de zintuigen prikkelen en sfeer en emotie oproepen. Al slenterend door de zalen kunnen bezoekers geïnspireerd door kleuren, vormen en beelden hun gedachten de vrije loop laten.
De ‘Puinfilm’ toont hoe Venlo door het bevrijdingsoffensief totaal verwoest werd. Foto: Flip Franssen
Het is een verademing om zelf een eigen invulling te kunnen geven aan begrippen als oorlog en vrijheid, zonder dat dit voor jou als bezoeker wordt ingevuld. Van deze toegevoegde waarde van kunst zouden oorlogs- en verzetsmusea meer gebruik kunnen maken.
De link met de historische betekenis van 5 mei wordt in het volgende gedeelte van de tentoonstelling gemaakt. Een remix van een klassieke documentaire van Dré Brenneker en Baer Thiery uit de zomer van 1945, in de volksmond ‘Puinfilm’ genoemd, toont op zes grote schermen beelden van een totaal verwoest Venlo. Die verwoesting was het dramatische resultaat van het bevrijdingsoffensief aan de Maas van oktober 1944 tot maart 1945. De film maakt duidelijk dat de eerder getoonde kunstwerken op de puinhopen van de Tweede Wereldoorlog tot stand zijn gekomen en er zonder de oorlogsjaren waarschijnlijk nooit waren geweest.
Filmende jongeren
Het Limburgs Museum was ook benieuwd hoe jongeren tegen vrijheid aankijken. Om die reden nodigde het ook jonge filmmakers uit om hun visie op vrijheid vandaag de dag te verbeelden. In de laatste zaal is het resultaat te zien: een serie korte films van 5 tot 10 minuten waarin studenten Audiovisuele Productie van het Vista College hun persoonlijke relatie met vrijheid tot uiting brengen.
In hun films proberen ze een link te leggen tussen vrijheid toen en nu en stellen ze zich vragen als Wanneer ben je vrij? Hoe ziet vrijheid eruit? Wat betekent het voor mij? Historisch beeldmateriaal van de Tweede Wereldoorlog vormt hierbij hun vertrekpunt of inspiratie. Terwijl een studente in haar documentaire In their footsteps met een ooggetuige en een historicus in het hedendaagse Maastricht op zoektocht gaat naar de geschiedenis van bezetting, Jodenvervolging en bevrijding, onderzoekt een andere student in Muziek verbindt vooral zijn eigen gedachten en keuzes met betrekking tot persoonlijke vrijheid.
De visies van deze twee jonge studenten illustreren het continuüm waarop de vele activiteiten in Nederland in het kader van ‘75 jaar vrijheid’ geplaatst kunnen worden. Met als ene pool de historische context van de bevrijding van de Duitse bezetting als uitgangspunt, en als andere het veelomvattende begrip ‘vrijheid’ dat steeds meer losgezongen wordt van de geschiedenis van mei 1945.
De verandering van de naam van het Bevrijdingsmuseum in Vrijheidsmuseum is wellicht een voorbode van een steeds verdergaande verschuiving van de aandacht richting ‘vrijheid’ in de toekomst. Dat is een interessante ontwikkeling die natuurlijk ook vragen oproept. Bijvoorbeeld: in hoeverre toekomstige generaties zonder het besef dat 5 mei 1945 een historische datum is, zich zullen blijven interesseren voor de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog en de viering van de bevrijding.
Over de auteur
Rian Verhoeven. Foto: Bob Bronshoff
Rian Verhoeven studeerde geschiedenis aan de Vrije Universiteit, ontwikkelde tentoonstellingen en museumconcepten voor vele organisaties in binnen- en buitenland en schreef diverse boeken over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, waarvan Anne Frank was niet alleen. Het Merwedeplein 1933-1945 het meest recente is.
Foto boven aan artikel
Op de wand met (verkiezings)affiches die het Vrijheidsmuseum toont, wordt zichtbaar hoe uiteenlopende politieke partijen in de periode 1930-1940 allemaal met het woord ‘Freiheit’ schermden. Foto: Flip Franssen.