Het theaterstuk Gevaarlijke Namen, dat in september 2021 in première ging, is een uitzonderlijke vorm van ooggetuigentheater. Regisseur Boy Jonkergouw bracht Dutchbat-veteraan Raymond Braat en de in Nederland wonende overlevende van de Srebrenica-genocide Alma Mustafić bij elkaar in een professionele acteurssetting. Ze gaan de confrontatie aan over de raakvlakken van hun geschiedenis.
Gevaarlijke Namen is niet het eerste theaterstuk waarin het Nederlandse aandeel in het Srebrenica-drama op de pijnbank van het theater wordt gelegd. In die eerdere stukken over Srebrenica staat Dutchbat centraal, en zijn relatie met het Nederlandse publiek. Dat onthaalde de Dutchbatters aanvankelijk als helden en zette ze daarna weg als lafhartige racisten.
Meerdere Dutchbatters stapten zelf het podium op om begrip te vragen voor hun machteloze positie. En ook regisseur Boy Jonkergouw liet eerder, in Met Open Ogen (2018), drie Dutchbat-veteranen aan het woord over hun traumatische ervaringen in Bosnië. De vraag in dat stuk was of de trauma’s van de veteranen veroorzaakt werden door wat zij hadden meegemaakt of door het onbegrip voor hun positie bij thuiskomst. Het recente Gevaarlijke Namen verbreedt de blik op het drama, door het perspectief van een overlevende centraal te stellen.
Scènefoto uit Gevaarlijke Namen. Foto: Jostijn Ligtvoet fotografie
Elektricien voor Dutchbat
Ik geef les aan de Nederlandse Defensie Academie en bezocht Gevaarlijke Namen met mijn studenten. Deze toekomstige officieren hebben nu de leeftijd waarop veel Dutchbatters naar Srebrenica vertrokken. Net als de Dutchbatters van toen wisten zij voor de voorstelling ook maar weinig over de achtergrond van de mensen aan wie de VN destijds bescherming beloofde.
Hoofdrolspeelster Alma Mustafić brengt daar verandering in. Zij maakt het voor een jong publiek mogelijk om zich met haar en haar situatie te identificeren. Ze laat zien dat haar leven aanvankelijk niet zo ver verwijderd was van dat van de gemiddelde opgroeiende jongere in Nederland. Ze laat ook zien hoe de oorlog in Bosnië en de jarenlange aanloop naar de genocide langzaam binnendrong in haar leven.
De titel Gevaarlijke Namen verwijst naar het proces van ontmenselijking dat onlosmakelijk met genocide verbonden is. Op grond van hun achternaam worden Alma en haar familie aan het begin van de jaren negentig door Bosnisch-Servische landgenoten tot vreemdeling verklaard. De politieke identiteit van een grote groep Bosniërs – de Bosniakken – wordt in rap tempo gereduceerd van Joegoslaaf tot moslim tot ‘Turk’. Een systematische en jarenlange militaire geweldscampagne, die door Servische leiders “etnische schoonmaak” genoemd wordt, maakt duizenden burgerslachtoffers en heeft grote vluchtelingenstromen tot gevolg.
Alma Mustafić is veertien jaar als de Bosnische Serven in juli 1995 de ‘UN Safe Area’ Srebrenica onder de voet lopen, waar tienduizenden Bosniakken uit Oost-Bosnië dan hun toevlucht hebben gezocht. Meer dan achtduizend mannen en jongens uit de groep met de ‘gevaarlijke’ achternamen worden vervolgens door de Bosnische Serven als ‘pakketten’ ter vernietiging aan hun beulen afgeleverd.
Alma vertelt hoe haar vader Rizo Mustafić als elektricien voor Dutchbat werkte, hoe de familie bevriend was geraakt met de Nederlandse militairen en waarom ze met het gezin veilig dachten te zijn op de Dutchbat-compound. Op 13 juli werden ze weggestuurd door de Dutchbat-leiding. Buiten de poort werd vader Rizo net als de andere mannen en jongens die zich nog op en rondom de compound bevonden van zijn gezin gescheiden, weggevoerd en niet lang daarna vermoord door de Serviërs.
De vrouwen en kinderen – waaronder Alma met haar moeder, broertje en zusje – worden onder dreiging van mishandeling, verkrachting en moord in bussen richting ‘veilig’ gebied gestuurd.
Indringende vragen
Alma’s tegenspeler in Gevaarlijke Namen is Dutchbat-veteraan Raymond Braat. Zij heeft hem indertijd niet persoonlijk ontmoet en Raymond heeft ook geen rol gespeeld bij het wegsturen van de familie. Toch heeft ze indringende vragen voor hem over haar laatste dagen in de ‘UN Safe Area’. Ze maakt duidelijk hoe belangrijk Raymonds getuigenissen voor haar zijn.
Raymond laat op het podium ook zien waarom hij zo worstelt met zijn getuigenis. Door de persoonlijke gesprekken die hij aan het begin van dit theaterproject heeft gevoerd met Alma, heeft hij de moed gevonden om in Gevaarlijke Namen te vertellen over wat hij zag en deed. En vooral ook over wat hij – al dan niet door het beperkte VN-mandaat gedwongen – naliet te doen. Hij voelde destijds weinig verwantschap met de bevolking, maar kijkt daar nu heel anders op terug.
Generaal Ratko Mladic bij vluchtelingen uit Srebrenica, Srebrenica 12 juli 1995. Foto: ANP Foto / Gamma Presse Images
Dutchbat was slecht geïnformeerd over de genocidale context van deze oorlog en de wijze waarop de duizenden vluchtelingen in Srebrenica terecht waren gekomen. Het knappe van het stuk van Jonkergouw is dat hij het bredere genocidale proces van de oorlog en het probleem van het etnisch nationalisme zichtbaar maakt aan de hand van het persoonlijke verhaal van Alma. Het is hem gelukt om de overtuigingskracht van de verhalen van zowel Alma als Raymond én hun talent om zichzelf te ‘spelen’ optimaal te benutten.
Beiden krijgen door hun verhalen een gezicht en een stem, en nemen als elkaars getuigen het publiek mee in de confrontatie met hun diepste trauma’s. Daarmee brengen ze de onverwerkte geschiedenis van Srebrenica naar het heden en bijna tastbaar dichtbij.
Ondanks het feit dat de Bosnische oorlog tegenwoordig een van de best gedocumenteerde oorlogen in de geschiedenis is, vinden velen het tot op de dag van vandaag moeilijk om te begrijpen wat zich precies ontvouwde tussen wat vaak quasi-neutraal de ‘strijdende partijen’ of een ‘burgeroorlog’ genoemd wordt. Zeker met het oog op de oplopende spanningen in het hedendaagse Bosnië is rond de genocide-educatie nog veel werk te verzetten. Gevaarlijke Namen kan daarin voor Nederland een rol spelen.
Mijn studenten waren in ieder geval diep onder de indruk, en niet alleen omdat ze ooit misschien in de schoenen van Raymond komen te staan. Een van hen merkte na afloop op dat het Alma wellicht zou kunnen helpen als ze niet eerst en vooral als moslimslachtoffer wordt gezien, maar als BosNEak – ofwel als Bosnische Nederlander. De boodschap dat de Srebrenica-geschiedenis ook in Nederland voortleeft en dat deze niet losstaat van hoe wij onszelf en anderen definiëren, is in ieder geval overgekomen. Het stuk doet beseffen dat Srebrenica minder ver van huis ligt dan vaak gedacht wordt.
Gevaarlijke Namen is een coproductie van Boy Jonkergouw Producties, Het Zuidelijk Toneel en PAX. Houd de speellijst in de gaten voor voorstellingsdata in 2022.
Over de auteur
Erna Rijsdijk
Dr. Erna Rijsdijk is universitair docent militaire ethiek aan de Nederlandse Defensie Academie. Ze promoveerde in 2012 aan de Vrije Universiteit met het proefschrift Lost in Srebrenica: Responsibility and Subjectivity in the Reconstructions of a Failed Peacekeeping Mission. Momenteel leidt zij samen met Guido Snel van de Universiteit van Amsterdam het onderzoeksproject Facing Srebrenica en de toekomst van de herinnering in Europa.
Foto boven aan artikel
Scènefoto uit Gevaarlijke Namen. Bron: Jostijn Ligtvoet fotografie