2023 is uitgeroepen tot themajaar ‘Leven met oorlog’, waarin de impact van oorlog op mensen, families en samenleving centraal staat. In het kader daarvan nemen we in elke editie van WO2 Onderzoek uitgelicht een persoonlijk verhaal op van iemand die werkzaam is in een oorlogsmuseum, herinneringscentrum of andere organisatie die gelieerd is aan oorlog. Welke rol speelt hun eigen achtergrond in hun werk? Dit keer Brita Röhl, voorzitter van de Stichting Herdenking April-meistakingen 1943, die zich inzet voor het herdenken van de landelijke staking tegen de gedwongen arbeidsinzet.
Hoe bent u bij de Stichting Herdenking April-meistakingen 1943 betrokken geraakt?
“Mijn grootvader Frits Loep was ingenieur bij machinefabriek Stork & Co in Hengelo. Daar begonnen in 1943 de stakingen, toen de mannen het werk neerlegden uit protest tegen een oproep voor de Arbeitseinsatz. Naar aanleiding van de stakingen is mijn opa in de fabriek opgepakt, verhoord en uiteindelijk op 4 mei afgevoerd richting het bos van Twickel, waar hij is gefusilleerd. Zijn lichaam is nooit meer gevonden. Tot op de dag van vandaag is hij vermist.
Het verhaal van deze stakingen is altijd onderbelicht geweest, hoewel het een belangrijke, landelijke opstand tegen de bezetter was. Van Groningen tot Eindhoven stopten mensen met werken, in de fabrieken, in de mijnen. Het verliep heel vredelievend: machines uit, jas aan en naar huis. Maar het was een duidelijk signaal: de maat is vol.
Toen de stakingen 75 jaar later herdacht werden, in 2018, merkte ik dat het verhaal eindelijk een beetje begon te leven. Dat was voor mij de aanleiding om in actie te komen, ik wilde deze geschiedenis niet weer in de vergetelheid laten raken. In 2019 hebben we de stichting opgericht, met onder anderen historicus Hans Morssinkhof en Gijs Stork, de kleinzoon van Frans Stork. Frans Stork zat tijdens de stakingen in de directie van Stork en was bevriend met mijn opa. Het is erg bijzonder dat wij ons als kleinkinderen nu kunnen inzetten om dit verhaal levend te houden.”
Bakkers in Vriezenveen vergaderen op 30 april of ze mee doen aan de staking. Ze besluiten om te gaan staken. Bron: Beeldbank WO2 – NIOD
Hoe leefde het verhaal over uw opa in de familie?
“Er werd weinig over hem gesproken, maar ik herinner me wel dat de periode april-mei altijd zwaarbeladen was bij ons thuis. Pas naarmate ik ouder werd, begreep ik waar die spanning vandaan kwam. De verdwijning van haar vader heeft ontzettend veel impact gehad op mijn moeder, maar de mores was: je praat er niet meer over, schouders eronder en opbouwen.
Omdat mijn opa nog altijd vermist is, kon mijn moeder het verlies nooit echt verwerken. Dat heeft haar tot allerlei zoekpogingen gebracht, die nooit ergens toe hebben geleid. Mijn moeder leeft niet meer, maar ik zet het zoeken voort. Er kan technisch inmiddels veel meer dan toen, hoewel veel mensen die er iets over zouden kunnen vertellen niet meer leven. Ik weet dat het vijf over twaalf is.
Ik heb me een beeld van mijn opa kunnen vormen door met mensen te spreken die hem hebben gekend. Dat is heel waardevol voor mij. Hij moet een aimabele man zijn geweest, sociaal, rustig. Een mensenmens, zouden we nu zeggen.”
Brita Röhl. Bron: Brita Röhl
Wat drijft u om u te blijven inzetten voor de stichting?
“Zoals de geschiedenis van de staking ons gevormd heeft, zo geldt dat ook voor ontzettend veel andere families. Wij willen een platform zijn waar nabestaanden hun verhalen kunnen delen. Daarnaast is het een eerbetoon aan de slachtoffers en vermisten: we krijgen ze niet terug, maar we kunnen wel zorgen dat ze erkenning krijgen voor wat ze hebben gedaan en waar ze voor hebben gestaan. Laten we er in godsnaam wat van leren.”
Waar denkt u aan bij ‘Leven met oorlog’?
“Het is niet zo dat de oorlog meespeelt bij iedere stap die ik neem, bij mijn moeder was dat ook niet zo. Maar de ervaringen kruipen wel onder de huid en vormen je karakter: je vertrouwen in mensen, je zelfbeeld. Dat werkt generaties lang door.
Daarnaast denk ik aan Oekraïne, waar weer een hele generatie getraumatiseerd raakt. Hoeveel gezinnen moeten er verder zonder vaders en broers, zonder zicht op een toekomst? Hoe lang zal dat doorwerken?”
Staken op leven en dood van Erik Dijkstra en Hans Morssinkhof. Bron: Meulenhoff
Dit themanummer gaat over nieuwe initiatieven bij het herdenken. Wat is uw visie op herdenken?
“Hoe breder je aanpak, hoe beter. Voor de 80-jarige herdenking van de stakingen dit jaar is de stichting betrokken bij ontzettend veel initiatieven in verschillende vormen. Zo maakt BNNVARA een driedelige documentaire, is er het theaterstuk De vergeten Twentse Lente met actrice Johanna ter Steege, komt er in Hengelo een expositie en een film gemaakt door kinderen, komt er een educatieprogramma op scholen en verschijnt er een boek van Erik Dijkstra en Hans Morssinkhof. Die spreiding vind ik belangrijk: de een kijkt een documentaire drie keer terug, de ander neemt zijn kinderen mee naar een toneelstuk. Bij het herdenken is diversiteit in aanbod je kracht.”
Over de auteur
Djuna Kramer
Djuna Kramer is cultuurjournalist en schrijft voor onder meer de Volkskrant, Het Parool, AD en de Theaterkrant. Ook maakt ze audioproducties, zoals de Vrij Nederland-podcast Nu het nog kan – waarin kleinkinderen hun grootouders interviewen over de Tweede Wereldoorlog – en de documentaire De laatste woorden van Anton Mussert voor Docs (NTR/VPRO).
Foto boven aan pagina
Oproep om te gaan staken. Bron: Beeldbank WO2 – NIOD