Begin jaren tachtig kon journalist Max van den Berg nauwelijks meer slapen vanwege een terugkerende nachtmerrie. Hij lag in bed en zag boven de rand van de gordijnen het schijnsel van de gedimde lichten van voorbijrijdende auto’s. Zijn huis lag op een hoek, zodat veel auto’s afremden om de hoek om te gaan. Elke keer dat dit gebeurde, vreesde Van den Berg dat de auto zou stoppen voor zijn huis om zijn ondergedoken familie op te komen halen. Zijn Joodse oom, tante en neefje die samen met zijn tweede vader tijdens de Tweede Wereldoorlog waren opgepakt en op 11 juni 1943 in Sobibor waren vermoord.
Oorlog kan een lange schaduw hebben, zoals het voorbeeld van Max van den Berg laat zien. Niet alleen voor de direct betrokkenen, maar ook voor hun nazaten. Deze editie van WO2 Onderzoek uitgelicht staat vanwege het bijna afgelopen themajaar ‘Leven met oorlog’ stil bij de verschillende facetten van die schaduw. Op welke manieren werkt een oorlog door? Wat voor etiket moeten we op die doorwerking plakken? Wat krijgen latere generaties nog mee van het oorlogsleed van hun (groot)ouders? En hoe gaan we als samenleving om met de persoonlijke gevolgen die oorlog heeft?
Trauma en veerkracht
Wie de doorwerking van oorlog wil begrijpen, kan haast niet om het begrip ‘trauma’ heen. Bart Nauta en Arjen van Lil manen in hun bijdrage dat we voorzichtig moeten zijn met het klakkeloze gebruik van dit begrip. Als concept is het gebonden aan een specifieke (culturele) context en tijd. Het kan dan ook niet zomaar worden toegepast in een andere omgeving en periode. Bovendien is het ook belangrijk om aandacht te hebben voor de veerkracht van mensen die schokkende gebeurtenissen hebben meegemaakt. Veruit de meesten van hen krijgen namelijk geen trauma. Dat wij nu overal trauma zien, zegt volgens Nauta en Van Lil iets over onze kijk op de wereld. Lees hier ‘Voorbij de grenzen van trauma’.
Meerdere onderzoeksgroepen zijn bezig met onderzoek naar de doorwerking van oorlogsverhalen en ervaringen over meerdere generaties. De Universiteit voor Humanistiek doet bijvoorbeeld intergenerationeel Holocaustonderzoek naar ervaringen van veerkracht vanuit een existentieel perspectief. Het ARQ Kenniscentrum Oorlog, Vervolging en Geweld kijkt naar de psychologische doorwerking van de Tweede Wereldoorlog over drie generaties. Het Nationaal Comité 4 en 5 mei gaat het specifiek om de interactie tussen de manier waarop de Tweede Wereldoorlog binnen drie generaties van een familie wordt herinnerd en de collectieve herinnering. Fabienne van Wijngaarden hield een interview met drie onderzoekers van deze organisaties. Voor het trekken van conclusies is het nog te vroeg, maar duidelijk is wel dat de oorlog veel impact kan hebben op volgende generaties, met name de tweede generatie. Ook de invloed van de maatschappelijke omgang met een onderwerp op familieherinneringen is duidelijk. Lees hier ‘Hoe werkt oorlog door op verschillende generaties?’.
Dat laat ook het echtpaar Martine Letterie en Rinke Smedinga mooi zien in het interview dat Larissa Pans met hen had. Beide torsen een zwaarbeladen oorlogsgeschiedenis met zich mee. De grootvader van Letterie stierf in kamp Neuengamme. Smedinga’s vader was een overtuigde nazi, bewaker in kamp Westerbork en lid van de Duitse Ordnungspolizei. Hoewel hun familiegeschiedenis dus in zekere zin tegenovergesteld is, bindt de oorlog hen. Zij voelen allebei de behoefte om er iets mee te doen en vertellen hun verhaal op scholen. Letterie schrijft daarnaast jeugdboeken die vaak over de Tweede Wereldoorlog gaan. Ze vindt het belangrijk dat kinderen de geschiedenis kennen en zo de wereld van nu beter gaan begrijpen. Lees hier “De oorlog is een onderwerp dat ons heel erg bindt”.
Voor het zwaar beschadigde hotel De Tafelberg zit de familie Van Maanen en kolonel Warrack, 1945. Filmopnamen voor ‘Theirs is the Glory’ (Slag om Arnhem). Bron: Fotocollectie Anefo / Nationaal Archief
Nieuw perspectief
Rosa de Jong behandelt in haar bijdrage de tentoonstelling Gevlucht om te vechten in het Airborne Museum in Oosterbeek. Hierin staan 21 Joodse vluchtelingen uit Duitsland en Oostenrijk centraal die met de geallieerden meevochten tijdens Operatie Market Garden, aan het einde van de oorlog. Dit biedt een nieuw perspectief, doordat de betreffende Joden voor de verandering niet als slachtoffers neer worden gezet, maar als actoren die handelen. Ook verruimt de tentoonstelling het begrip ‘bevrijders’; dat kan dus ook Duitsers en Oostenrijkers omvatten. Lees hier ‘Duitse en Oostenrijkse Joden als bevrijders bij de Slag om Arnhem’.
In Nederland, maar ook in andere landen, neemt de Tweede Wereldoorlog nog steeds een belangrijke plaats in de maatschappij in. Als het over doorwerking gaat, gaat het dan ook vaak specifiek over de doorwerking van die oorlog. Inmiddels zijn er echter vele oorlogen gevolgd. Tijdens de tweedaagse internationale conferentie Leven met oorlog in Amsterdam en Den Haag stond de vraag centraal hoe musea omgaan met hedendaagse oorlogen, genocides en mensenrechtenschendingen. Een andere vraag was hoe de Tweede Wereldoorlog relevant kan blijven voor de museale praktijk in het heden. Speciaal voor deze editie van WO2 Onderzoek uitgelicht schreef ik een verslag van deze conferentie. Rode lijn in het programma was de nadruk op de veerkracht die de meerderheid van de mensen laat zien, of ze nu de Tweede Wereldoorlog, de Syrische burgeroorlog of slavernij hebben meegemaakt. Een hoopgevende boodschap bij dit zware thema. Lees hier ‘Leven met de schaduw van geweld en oorlog’.
Over de auteur
Onno Sinke
Onno Sinke werkt als senior beleidsonderzoeker/adviseur voor ARQ Kenniscentrum Oorlog, Vervolging en Geweld. Hij promoveerde op een proefschrift over Radio Oranje en publiceerde daarna meerdere boeken over de Tweede Wereldoorlog.
Foto boven het artikel
Britse paratroepen vullen een C-46 transportvliegtuig om te landen met het First Allied Airborne Army in het door de vijand bezette Nederland, september 1944. Bron: Fotocollectie Spaarnestad Onderwerpen / Nationaal Archief