Vrijheidsmaaltijden op 5 mei, Keti Koti Dialoog Tafels; de vrijheid wordt steeds vaker gevierd en herdacht aan gezamenlijke eettafels. Deze hedendaagse feestmalen zijn geïnspireerd op de joodse rituele sedermaaltijd, waarmee het Joodse volk de slavernij in het oude Egypte herdenkt en hun uittocht uit Egypte viert. Wat hebben de maaltijden gemeen? Of zijn de verschillen groter dan de overeenkomsten?
Herdenken is ook altijd: geschiedenis doorgeven aan de volgende generatie. Daarom vieren Joden al eeuwenlang sederavond. De sedermaaltijd vindt plaats aan de vooravond van Pesach, het joodse Pasen. Tot op de dag van vandaag herdenken de Joden met deze rituele maaltijd dat ze 3000 jaar geleden tot slaaf gemaakt waren in het oude Egypte, en vieren ze tegelijkertijd hun verlossing met de uittocht uit Egypte.
Sederavond is dus een herdenking en viering ineen, die meestal in familiekring plaatsvindt – al vieren tegenwoordig joden, protestanten en katholieken het sederfeest ook wel samen, om vorm te geven aan hun verbondenheid. Sederavond gaat gepaard met symbolische gerechten, gebeden en religieuze liederen. Seder betekent orde, en de maaltijd wordt in een vaste volgorde van vijftien stappen genuttigd. Intussen wordt gelezen uit een boekje, de Haggada, dat het verhaal vertelt van de Joodse exodus uit Egypte en uitleg geeft over de betekenis van de gerechten. Het bitter en zoet van het voedsel symboliseert het verleden van onderdrukking en bevrijding. Er worden in de Haggada ook vragen gesteld die samenhangen met de kernvraag: waarom is deze avond anders dan alle andere avonden? De tafelgasten realiseren zich zo ten volste dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. Dat het iets is om dankbaar voor te zijn.
In het gezamenlijk stilstaan bij het gegeven dat vrijheid geen vanzelfsprekendheid is, schuilt een van de belangrijkste overeenkomsten met de hedendaagse Vrijheidsmaaltijden en de Keti Koti Dialoog Tafels. Alle drie de vieringen willen mensen verbinden door ze aan een eettafel met elkaar persoonlijk te laten terugblikken op een beladen verleden van onderdrukking en onvrijheid, en vooruit te laten kijken op een hoopvolle, vrije toekomst.
Gedeeld verleden
Er zijn ook verschillen. De sedermaaltijd onderscheidt zich alleen al vanwege de eeuwenoude traditie van de Vrijheidsmaaltijden en de Keti Koti Tafels, die beide van recente datum zijn. Maar een wezenlijker verschil wellicht is dat sederavond een religieuze viering is, met nauw omschreven vastgelegde rituelen, gerechten en gebeden. Ter vergelijking: de Vrijheidsmaaltijden die sinds 2012 op 5 mei eerst in Amsterdam en nu door het hele land worden georganiseerd, zijn seculier en bijna wars van regels en conventies. Iedereen die dat wil, kan een Vrijheidsmaaltijd organiseren. Dat gebeurt aan picknicktafels met kleine groepen, maar ook in stampvolle zalen in buurthuizen. Enige vaste regel is dat een Vrijheidsmaaltijd begint met een toost op de vrijheid. Daar gaat een woord aan vooraf om de tafelgasten welkom te heten.
Anders zit het met de Keti Koti Dialoog Tafels. Tot voorkort werden die georganiseerd in de maand juni, in de aanloop naar 1 juli. Keti Koti – ‘het afwerpen van de ketenen’ – is de jaarlijkse Surinaamse feestdag waarop wordt gevierd dat op 1 juli 1873 de slavernij werd afgeschaft. Tegenwoordig worden de Keti Koti Tafels het hele jaar door georganiseerd. De Keti Koti Tafels zijn in 2012 bedacht door de Surinaams-Nederlandse Mercedes Zandwijken en haar Joodse echtgenoot, filosoof Machiel Keestra. Zandwijken raakte geïnspireerd door een sedermaaltijd die ze met haar man en zijn familie bijwoonde. Die viering was voor haar een eyeopener: “Joden staan er wereldwijd nog altijd bij stil dat ze duizenden jaren geleden tot slaaf waren gemaakt. Bij ons is de slavernij pas 150 jaar afgeschaft. Ik dacht: waarom hebben wij niet zoiets?”
Mannen in traditionele kledij die een scheepsmodel dragen bij het nationaal monument slavernijverleden in het Oosterpark om het 150-jarig jubileum van de afschaffing slavernij te vieren (1 juli 2013). Bron: Ton van Rijn / Stadsarchief Amsterdam
Als het gaat om geweld, onderdrukking en discriminatie, hebben Joden en tot slaaf gemaakten vergelijkbare historische ervaringen. Zandwijken zag dit in, en gebruikte de sedermaaltijd als inspiratiebron om met Keestra een eigen rituele Keti Koti Tafel te ontwerpen. Dit is wat historicus Eric Hobsbawn een “invented tradition” noemt.
Vanaf 2012 heeft Zandwijken honderden dialoogtafels georganiseerd op uitnodiging van allerlei organisaties, waaronder ministeries, musea, onderwijsinstellingen en gevangenissen. Bij de Keti Koti Dialoog Tafel is het uitgangspunt dat zwart en wit gezamenlijk spreken over het gedeelde koloniale en slavernijverleden en de hedendaagse gevolgen daarvan. Anders dan bij de traditioneel-religieuze sedertafel staat de dialoog voorop. Daarom is het belangrijk dat er evenveel zwarte als witte tafelgasten zijn. In gesprek met een ander reflecteren mensen op zichzelf en onderzoeken ze hun eigen patronen en vooroordelen, om wederzijds meer begrip en empathie te kweken.
Zandwijken en Keestra hebben de opzet en symbolische handelingen van de Keti Koti Dialoog Tafel zorgvuldig opgeschreven in het boekje A Tori (Surinaams voor ‘het verhaal’). Ze lieten zich hierbij inspireren door de joodse Haggada.1 Benieuwd geworden ging ik afgelopen juni een kijkje nemen in Zaandam, waar de politie de stichting Keti Koti Tafel uitnodigde om een Keti Koti Tafel te organiseren.
Mensen in gesprek tijdens een Keti Koti Tafel in het Amsterdam Museum (2021). Bron: Jakob van Vliet
Pindasoep
In de kantine van de Zaanse politie staan lange gedekte tafels waar iedereen aanschuift die zich hiervoor aanmeldde op de website van stichting Keti Koti Tafel. De pakweg honderd deelnemers zijn enthousiast. De dialoogtafel wordt officieel geopend door een agent van Antilliaanse komaf die een persoonlijke ervaring deelt in relatie tot het thema van de avond: “Waardigheid“. Een veelpleger die hij achter de broek zat, plaatste onlangs een video op YouTube, waarin niet alleen zijn naam werd vermeld, maar ook die van zijn vrouw en kinderen. Het filmpje ging viral onder de straatjeugd, die de agent er tijdens zijn surveillances op aansprak. Dat hij zwart is, diskwalificeert hem in de ogen van de veelpleger als gezagsdrager. Stellig vertelt de agent dat hij weigert zich te laten intimideren. Zijn witte toehoorders prijzen hem. Maar het voorval wijst ze meteen op een ongemakkelijke waarheid: discriminatie en racisme zijn voor Nederlanders van kleur een alledaagse realiteit. Vooroordelen zijn niet verdwenen. De slavernij heeft diepe sporen getrokken en de samenleving heeft zich daar nog lang niet van bevrijd.
Dan heet de charmante Mercedes Zandwijken iedereen welkom. Vanavond zullen persoonlijke ervaringen, herinneringen en gevoelens worden gedeeld om stil te staan bij het koloniale slavernijverleden om ermee in het reine te komen. Zandwijken vertelt waarom ze de drang voelt om “vrij te mogen spreken”. Als meisje mocht ze haar stem niet laten horen. In het strenge Surinaamse gezin waarin ze opgroeide, gold dat als brutaal. Later ontdekte ze dat de hiërarchische verhoudingen die gelden in veel Surinaamse gezinnen stammen uit het slavernijverleden. In Amsterdam waar ze in de jaren zeventig naar school ging, was ze eveneens onzichtbaar. Maar de tijd van zwijgen is wat haar betreft voorbij.
Met haar speciale dialoogmethode duiken gesprekpartners meteen de diepte in. Verschillende gangen van een Surinaamse maaltijd gaan gepaard met afzonderlijke dialoogsessies. Bij de pindasoep krijgen deelnemers een eerste dialoogkaart met de vraag om een situatie te beschrijven waarin je je minderwaardig behandeld voelde. In tweetallen gaan ze in gesprek. Zwart en wit hebben evenveel spreek- als luistertijd. Daarnaast zijn stiltemomenten ingelast. Ook geven de gesprekspartners elkaar terug wat ze raakt in wat de ander vertelt.
Bitterhout
Veel deelnemers, zwart én wit, vertellen bij de dialoogtafel voor het eerst hardop over hun ervaringen met racisme en discriminatie. Teamchef Sherwin Tjin-Asjoe van de politie in Zaanstad wilde graag een Keti Koti Tafel organiseren omdat de maatschappelijke rol van de politie een verbindende is, en er van de openhartige gesprekken veel te leren valt. Een witte agent schaamt zich dat hij een vriend tijdens het stappen niet tot de orde heeft geroepen toen die een discriminerende opmerking maakte tegen een barman. “Ik zou nu zeker mijn mond opentrekken.”
Voor het hoofdgerecht – heri-heri, bestaande uit o.a. gezouten vis en onrijpe groene bananen, dat destijds door de slavenhouders goed genoeg gevonden werd voor de tot slaafgemaakten – wijst Zandwijken op de halve kokosnoten op tafel met daarin kokosolie. Ze vraagt of iedere gast de polsen van zijn of haar overbuur met olie wil insmeren. Het balsemen staat symbool voor het wegwrijven van de pijn uit het slavernijverleden wat door velen in het heden nog steeds gevoeld wordt (het is aan ieder om zelf te bedenken waar de pijn precies zit). Tegelijkertijd nodigt Zandwijken de gasten uit om een stokje van bitterhout, kwasibita, in hun mond te nemen. Het symboliseert de bittere smaak van het slavernijverleden.
Intussen klinken treur- en bevrijdingsliederen die werden gezongen op de Surinaamse plantages. Ze worden hier in Zaandam ten gehore gebracht door het koor Fri Yeye. Tijdens het wegwrijven van de pijn met kokosolie, zingt een sopraan het lied van een tot slaaf gemaakte vrouw die zwoegde op een plantage. Haar onophoudelijke tranenstroom boorde een gat in haar hart én in de aarde waarop ze werkte. Haar noodkreet: “Waarom vraagt niemand hoe het met me gaat?”
Screenshot uit de video van de NOS uit februari 2023 over de Keti Koti Dialoogtafel in het Archeologiemuseum in Castricum. Als openingsceremonie zingt een Surinaams koor treurliederen die nog gezongen werden op de plantages. Bron: NOS
Alle zintuigen worden beroerd om de slavernijhistorie invoelbaar te maken. Het is wonderbaarlijk hoe snel er in zo’n groot gezelschap van onbekenden een sfeer van intimiteit en vertrouwen ontstaat, en hoe er hierdoor ongemakkelijke gesprekken gevoerd kunnen worden. Zandwijken vertelt dat het voor veel zwarte deelnemers een helende ervaring is; witte erkenning voor hun persoonlijke emoties over het slavernijverleden en racisme. Voor wit levert het pijnlijke bewustwording op.
De inspiratie die Zandwijken opdeed tijdens de joodse sedermaaltijd is terug te zien in een van de gerechten aan de Keti Koti Tafel. Het Surinaamse kwasibita is het equivalent van het Hebreeuwse maror, bitter kruid. Bij stap negen van de sedermaaltijd eten de joodse tafelgasten cichorei of mierikswortel. Het bittere kruid staat symbool voor de 400 jaar slavernij die het Joodse volk doorstond. In de moderne uitleg staat het ook voor andere vormen van onderdrukking die Joden meemaakten en nog meemaken. Als tiende stap aan de sedertafel wordt het bittere kruid gegeten met matzes, ongerezen en ongezuurd brood. De matzes herinneren eraan dat de Joden overhaast uit Egypte vluchtten en geen tijd hadden hun broden te laten rijzen.
Familiegerecht
In tegenstelling tot de gerechten van de sedermaaltijd en de Keti Koti Dialoog Tafel, hebben de gerechten van de Vrijheidsmaaltijd geen symbolische betekenis, vertelt Teun Pelleboer. Hij is namens het Nationaal Comité 4 en 5 mei projectleider en faciliteert iedereen die een Vrijheidsmaaltijd in zijn of haar gemeente wil organiseren. Er werden er dit jaar meer dan 500 georganiseerd, ook in overzeese Nederlandse gemeenten in het Caribisch gebied. Ze zijn een aanvulling op de Bevrijdingsfestivals en feesten, die over het algemeen een jonger publiek trekken en minder de nadruk leggen op bezinning, vertelt Pelleboer. Vaak wordt er een Vrijheidssoep gegeten, maar dat is niet standaard. Deelnemers worden soms ook uitgenodigd om hun eigen gerechten mee te brengen. Als dat bijvoorbeeld een speciaal familiegerecht is, is dat mogelijk voer voor gesprek.
Het Nationaal Comité 4 en 5 mei biedt organisatoren gesprekskaarten aan met vragen als ‘Hoe draag jij bij aan de vrijheid van anderen?’. Kern van een Vrijheidsmaaltijd is dat er een bijzondere ontmoeting plaatsvindt aan de eettafel, waarbij de gasten over vrijheid en onvrijheid spreken. “Onderwerpen waar je niet dagelijks bij stilstaat,” zegt Pelleboer, “en waar je op Bevrijdingsdag aandacht aan kan geven.” Er bestaat de mogelijkheid om persoonlijke ervaringen te delen uit de periode van de Tweede Wereldoorlog, maar er is ook gelegenheid om te spreken over hedendaagse ervaringen met onvrijheid.
Vrijheidsmaaltijd Museumkwartier Den Haag 2023. Bron: Anne Reitsma Fotografie
De verschillen tussen de drie soorten herdenkingsmaaltijden zijn, kijkend naar de uitvoering, groter dan de overeenkomsten. De sedermaaltijd is een eeuwenoude religieuze viering in intieme familiekring, met een vast patroon aan rituelen, liederen, gebeden en gerechten. De seculiere Keti Koti Tafel heeft dat gebruik van symbolische gerechten, handelingen en liederen overgenomen, maar met een ander doel: een dialoog over de omgang met het gedeelde koloniale en slavernijverleden op gang brengen tussen witte en zwarte gesprekspartners. De Vrijheidsmaaltijden zijn vrijblijvender van opzet en kennen geen symbolische gerechten en geen rituelen, behalve een welkomsttoost op de vrijheid. Toch is er een grote gemene deler die alledrie de maaltijden verbindt: de nadruk op het belang van het doorvertellen van verhalen en ervaringen. Van weten en onthouden wat er zich toen heeft afgespeeld, en je bewust zijn dat vrijheid geen vanzelfsprekendheid is.
Over de auteur
Alies Pegtel
Alies Pegtel is historicus en journalist. In haar recentste boek Zij in de geschiedenis. Wat mannen nooit vertelden, maar wat je altijd had willen weten (2019) beschrijft zij waarom er amper vrouwen voorkomen in de algemene geschiedenisboeken. Naast literaire non-fictie schrijft ze voor tijdschriften als Historisch Nieuwsblad, Maarten! en Filosofie Magazine.
Noot
1 In het artikel ‘Judaism, slavery and commemorative ritual in the Netherlands. From Seder Meal to Keti Koti’ gaat Martijn J. Stoutjesdijk dieper in op de overeenkomsten en verschillen tussen A Tori en de Haggada.
Verder lezen
Lucia Hoenselaars, Basisingrediënten van de Vrijheidsmaaltijd. Nationaal Comité 4 en 5 mei / ARQ Nationaal Psychotrauma Centrum, 2019.
Martijn J. Stoutjesdijk, ‘Judaism, slavery and commemorative ritual in the Netherlands. From Seder Meal to Keti Koti’. NTT Journal for Theology and the Study of Religion 73, nr. 2 (2019), p. 65-85.
Foto boven aan artikel
Vrijheidsmaaltijd Museumkwartier Den Haag 2023. Bron: Anne Reitsma Fotografie