Transnationaal herdenken als propagandamiddel

In de WO2-zoekmachine Oorlogsbronnen.nl komen miljoenen bronnen uit honderden verschillende erfgoedcollecties samen. Iedere bron kent een eigen verhaal en achter elk verhaal schuilen verschillende bronnen. Dit keer in ‘Oorlogsbron uitgelicht’: hoe op de begraafplaats op de Grebbeberg tijdens de oorlog zowel Nederlandse als Duitse gevallenen werden herdacht.

Tijdens de meidagen van 1940 werd het Nederlands leger binnen vijf dagen verslagen. De hevigste gevechten vonden tussen 11 en 13 mei plaats tijdens de slag om de Grebbeberg. De gesneuvelde militairen werden begraven op de Grebbeberg zelf. Ruim 400 Nederlandse militairen en ongeveer 150 Duitse militairen vonden hier vlak na de slag hun laatste rustplaats. De graven werden voorzien van houten kruizen, die later geleidelijk vervangen werden door grafstenen.

De Duitse graven lagen vooraan met de SS’ers op een ereplaats, terwijl de Nederlanders achteraan begraven lagen. Tijdens de begrafenissen verzorgden zowel protestantse als katholieke geestelijken een plechtigheid, waarbij afgesloten werd met een eresalvo en het Onze Vader. Vervolgens werd de militaire begraafplaats overgedragen aan de lokale burgemeester, met de plechtige belofte van de Duitse Hauptmann Lessmann dat het een bedevaartsoord voor zowel Nederlanders als Duitsers zou worden.

Begraafplaats op de Grebbeberg in mei 1940. Bron: collectie NIOD, Beeldbank WO2, fotonr. 68384, fotograaf onbekend

Herdenkingen van Duitse en Nederlandse slachtoffers

Al heel snel vonden op de Grebbeberg herdenkingen plaats. Tijdens de eerste plechtigheid op 21 mei 1940, nadat alle slachtoffers waren begraven, legde de Duitse legervoorlichter Von der Decken twee kransen. Dit deed hij ter nagedachtenis aan zowel de Nederlandse als de Duitse slachtoffers. Ook de Nederlandse luitenant Wiardi Beckmann sprak hier, als afgevaardigde van generaal Winkelman. Hij bracht een laatste groet aan de Nederlandse gevallenen namens het Nederlandse volk en leger. Deze herdenking werd vastgelegd door Nederlandse journalisten en diende de Duitse propagandadoeleinden.

De eerste officiële herdenking met belangrijke hoogwaardigheidsbekleders – onder wie de Höhere SS- und Polizeiführer Hanns Albin Rauter en Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart – vond plaats in juni 1940. Ondertussen kwamen Nederlandse oud-strijders naar de begraafplaatsen om hun omgekomen kameraden te eren en trok ook de Nederlandse bevolking massaal naar het bekende slagveld en de bijbehorende begraafplaats, die enorm tot de verbeelding spraken. Zowel rouwende families als nieuwsgierige toeristen maakten een dagtocht naar de Grebbeberg.

Hanss Albin Rauter en Arthur Seyss-Inquart tijdens de eerste officiële herdenking op de Grebbeberg in juni 1940. Bron: collectie NIOD, Beeldbank WO2, fotonr. 70073, fotograaf onbekend

19 november 1942: Joseph Goebbels heeft een krans gelegd voor de gevallenen op de Grebbeberg en brengt de Hiltergroet. Op de achtergrond kinderen van de Nationale Jeugdstorm. Bron: collectie NIOD, Beeldbank WO2, fotonr. 50018, fotograaf onbekend

Heldengedenktag

Gedurende de Tweede Wereldoorlog zetten de nationaalsocialisten de bijzondere variant van transnationaal herdenken die op de Grebbeberg ontstond in voor eigen gewin tijdens Heldengedenktag. Deze Duitse feestdag was oorspronkelijk een dodenherdenking, maar werd tijdens de Tweede Wereldoorlog omgevormd naar een heldenverering van omgekomen nazi’s. Tijdens Heldengedenktag werd jaarlijks een herdenkingsbijeenkomst gehouden bij de Grebbeberg. Foto’s uit 1943 en 1944 tonen hoe de Duitse autoriteiten en de NSB samen optrekken om de Nederlandse en Duitse gevallenen te herdenken op de begraafplaats, daarbij gebruik makend van groot militair vertoon.

Heldengedenktag op de Grebbeberg in aanwezigheid van de NSB, de Duitse Wehrmacht en nabestaanden van Duitse gesneuvelde militairen, maart 1943. Bron: collectie NIOD, Beeldbank WO2, fotonr. 99180, Fotodienst der N.S.B. vervaardiger G.H. Cino

Heldengedenktag op de Grebbeberg op 12 maart 1944. Bron: collectie NIOD, Beeldbank WO2, fotonr. 41732, vervaardiger S. Fritz

Broedervolk

Het transnationale herdenken op de Grebbeberg paste goed binnen het nationaalsocialistische denkbeeld waarin Nederlanders werden gezien als broedervolk. Dit kwam ook tot uiting in de groeiende nazistische ideologisering van de Grebbeberg. Als reactie op Nederlandse uitingen van vaderlandsliefde die er ook wel te zien waren, zoals het uitsluitend langs de Nederlandse graven lopen, eigenden de nationaalsocialisten zich de plek steeds meer toe. Dit uitte zich in de uniformering van de grafzerken en het verplicht verwijderen van de wapens welke in graven waren gestoken.

De Nederlandse gevallenen werden in toenemende mate geëerd als in essentie Germaanse strijders waarbij herdenkingen steeds meer in het teken stonden van nationaalsocialistische retoriek. De Nederlandse nationaalsocialistische organisaties legden de nadruk op de Groot-Germaanse gedachte, waarbij zowel de Duitse als Nederlandse gesneuvelde militairen tot hetzelfde broedervolk behoorden. Ook werd de aanwezigheid van Nederlandse militairen vanaf april 1943 vrijwel onmogelijk gemaakt door de herinvoering van het krijgsgevangenschap. Deze militairen waren aanvankelijk enkele weken na de meidagen van 1940 vrijgelaten. Na de oproep tot herinvoering werden ze weggevoerd of voelden ze zich genoodzaakt onder te duiken.

Toegangspoort tot de begraafplaats op de Grebbeberg. Links op de poort staat RI 8, 19 en 46, rechts SS DF 322: een verwijzing naar de belangrijkste Nederlandse en Duitse eenheden die vochten op en rond de berg. Bron: collectie NIOD, Beeldbank WO2, fotonr. 68391, fotograaf onbekend

Ruiming van Duitse graven

Na het einde van de oorlog veranderde de vorm van herinneren op de Grebbeberg radicaal. Een letterlijk en symbolisch nationaliseringsproces moest het transnationale herinneren op nationaalsocialistische leest vervangen. De nationalisering van de herinnering begon met het verwijderen van de nationaalsocialistische gedenktekens en werd in 1947 voltooid door het letterlijk scheiden van de Nederlandse en Duitse slachtoffers. Alle Duitse graven werden geruimd en de stoffelijke overschotten werden verplaatst naar de Duitse militaire begraafplaats in Ysselsteyn. De begraafplaats bij de Grebbeberg veranderde in Militair Ereveld Grebbeberg en werd zo van zijn wat verwrongen transnationalistische opzet ontdaan.

Meer over de Grebbeberg

De collectie-portal Oorlogsbronnen.nl bevat een schat aan bronnen met betrekking tot de Grebbeberg en de herdenkingen die daar hebben plaatsgevonden. Bekijk bijvoorbeeld de tientallen foto’s van herdenkingen of Heldengedenktagen op de Grebbeberg.

Over Netwerk Oorlogsbronnen

Het Netwerk Oorlogsbronnen wordt gefaciliteerd door het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies en gefinancierd door het ministerie van VWS, vfonds en VSBfonds.

Wat moeten we met dadererfgoed? Veel plekken en voorwerpen die herinneren aan de daders van oorlogsgeweld worden niet langer bewust genegeerd of verwaarloosd, maar krijgen een plaats in musea en zijn nu cultureel erfgoed. Het Rijksmuseum kocht in 2007 het schilderij De Nieuwe Mensch van NSB’er Henri van de Velde. Herinneringscentrum Kamp Westerbork plaatste in 2015 een glazen kap over de voormalige villa van de kampcommandant. Deze aandacht is zeer omstreden. Dat illustreert de discussie rondom de zogenaamde ‘Muur van Mussert’. Ad van Liempt pleit voor behoud van dit erfgoed. “Het helpt het verhaal van oorlog en bezetting te vertellen, het héle verhaal.”

19 mei 1942: Himmler begroet Mussert. Foto: Bpk Bildagentur

Er zijn maar weinig foto’s bekend waarop Anton Mussert, de leider van de NSB, zo intens gelukkig lacht als hier: het is dinsdag 19 mei 1942 en Mussert is in Lunteren, op de Goudsberg, op het Hagespraakterrein. Hij heeft een bijzondere gast, de hoogste die hij ooit op bezoek heeft gehad. Heinrich Himmler, de Reichsführer SS, een paar dagen op tournee in Nederland, heeft op deze dinsdag een NSB-dag gepland. In het programma staat dat het merendeel van het gezelschap vanmiddag zal worden rondgeleid door Musserts tweede man Kees van Geelkerken, maar dat Mussert zelf een-op-een Himmler over het terrein zal leiden. Hij glundert ervan.

Het is toch al een dag geweest om niet gauw te vergeten. Die ochtend reed een glanzende limousine de ventweg van de Utrechtse Maliebaan op, in een voor normale mensen verboden richting trouwens. Daar stapte Himmler uit, met opvallend kwieke pas. Na inspectie van de erewacht van SS’ers betrad hij het NSB-hoofdkwartier op Maliebaan 35 voor overleg met de leider der Nederlandse nationaalsocialisten. De cameraman van Polygoon filmde de aankomst – een week later was een verslag te zien in de bioscopen. Na dit overleg nog een hoogtepunt: Mussert en Himmler in dezelfde auto op weg naar de Kromme Nieuwegracht, een paar honderd meter in de richting van het stadscentrum. Daar gebruikten de hoge nazi’s gezamenlijk de lunch, destijds plechtig het noenmaal genoemd. Mussert kon voor dat soort gelegenheden gebruikmaken van het decorum en de voortreffelijke catering van Paushuize, het provinciehuis, hem ter beschikking gesteld door de Commissaris der Provincie Willem Engelbracht, vooraanstaand NSB’er. Mussert had een half jaar tevoren diens benoeming erdoor gekregen – voor wat hoort wat.

Mussert had zelf achter het stuur gezeten toen hij daarna Himmler naar Lunteren reed. Zo hadden ze eindelijk eens wat uitvoeriger kunnen praten. Mussert hoopte door een persoonlijk contact met de oppermachtige SS-leider zijn positie te versterken en de hinderlijke concurrentie van de voorman van de Nederlandse SS, Henk Feldmeijer, in te dammen. Veel heeft dat niet geholpen. Toen Himmler weer naar huis was, ging het zagen aan Musserts stoelpoten in volle hevigheid verder.

Op 22 juni 1940 schonk Mussert de bronzen klok van de NSB aan de Duitse luchtmachtchef Goering om er munitie van te maken. Foto: Beeldbank WO2 – NIOD

Massabijeenkomsten
Maar dat weet de NSB-leider nog niet als hij Himmler die middag rondleidt. Hij vertelt trots over het Hagespraakterrein, ontworpen naar Duits model. Of eigenlijk naar het voorbeeld van oude Germaanse Thingstätten: gewijde plaatsen in de open lucht waar de oude Germanen bij elkaar kwamen om te vergaderen en recht te spreken.¹ De nazi’s hadden op allerlei plaatsen in de natuur zulke accommodaties aangelegd om er Thingspiele te laten opvoeren, voorstellingen waarin het nationaalsocialistische gedachtegoed werd verheerlijkt en het massaal toegestroomde publiek een actieve rol kreeg. Na veel interne discussie en gedoe met de gemeentelijke autoriteiten had de NSB zo’n plek in Lunteren gerealiseerd, voorzien van een enorme muur en een buitenmodel podium waar massabijeenkomsten konden worden gehouden. De bekendste is die van 22 juni 1940, waar Mussert, zes weken na de Duitse inval, de bronzen klok van de beweging schonk aan Goering, chef van de Duitse luchtmacht, om er munitie van te maken.

Het is moeilijk te zeggen of Himmler een onvergetelijke middag heeft gehad, daar in Lunteren. Vermoedelijk niet. De dag zat vol met overleg. Hij had ook nog een speciale SS-dag gehouden, met gesprekken met zijn hoogste man in Nederland Hanns Albin Rauter en de Nederlandse SS-voorman Feldmeijer. Allemaal hoogst interessant en nuttig, maar het ging Himmler in mei 1942 maar om één ding, namelijk controleren of Nederland klaar was voor de grote operatie die kort erna van start moest gaan: de deportatie van meer dan 100.000 Joden. Himmler kwam tot de conclusie dat alle posten in de gewenste staat van paraatheid waren. Minder dan twee maanden later zou de eerste trein van Westerbork naar Auschwitz rijden.

In Lunteren organiseerde de NSB op het speciaal daarvoor ontworpen Hagespraakterrein geregeld massabijeenkomsten. Op de rug gezien: NSB-leider Anton Mussert. Foto: Beeldbank WO2 – NIOD

Collaboratiekruispunt Maliebaan
Het is vandaag de dag hoogst interessant om vast te stellen dat Himmler op die 19e mei van 1942 op twee plekken was waarvan veel Nederlanders nu vinden dat ze als ‘dadererfgoed’ kunnen worden beschouwd. Ten aanzien van de bouwsels op het Hagespraakterrein duurt de discussie of ze behouden moeten blijven al enkele jaren. Het gaat dan vooral om de Muur van Mussert, het enorme bouwwerk op de Lunterse Goudsberg, dat in slechte staat verkeert en waarvan sommigen, vooralsnog tevergeefs, vinden dat het tot rijksmonument moet worden verklaard. Historicus en NIOD-medewerker René van Heijningen wijdde er in 2015 een studie aan waarin hij concludeert: “Het is opmerkelijk dat er onder de duizenden plaatsen die in Nederland aan de oorlog herinneren – aan de militaire strijd, aan onderdrukking, vervolging en verzet – niet één is die herinnert aan collaboratie.”² Van Heijningen vindt dan ook dat de muur behouden moet worden, zodat ook een “verhaal over het andere Nederland van voor en tijdens de bezetting zichtbaar blijft”.

Hetzelfde geldt in feite voor die andere plek waar Heinrich Himmler zich die 19e mei 1942 ophield: de Maliebaan in Utrecht. Hij bracht de ochtend door op nummer 35, het hoofdkwartier van de NSB en het belangrijkste van een lange rij panden die de schatrijke organisatie tijdens de bezetting had verworven. Ook nummer 66 (waar de Nederlandse – later Germaanse – SS haar intrek had genomen) en nummer 76-78 (waar de WA – Weer Afdeling – zat en het blad De Zwarte Soldaat vervaardigde) kun je moeiteloos als plaatsen van herinneringen aan collaboratie bestempelen.

Alleen: aan niets kun je op de statige Maliebaan zien wat er in de oorlog allemaal gebeurd is. O ja, er is een plaquette op de muur van nummer 72, die herinnert aan het werk van de daar wonende Marie-Anne Tellegen, die als ‘Dr. Max’ een vitale rol speelde in het verzet. Maar al die panden waar collaborateurs werkten of oorlogsmisdadigers (zoals op nummer 74, het bureau van de Sicherheitspolizei), zijn aan niets te herkennen. Utrecht heeft zich altijd voor z’n verleden geschaamd, heeft het proberen te verdringen. Er zijn inmiddels tientallen verhalen bekend over wat zich op die Maliebaan allemaal heeft afgespeeld ³, maar een plek om die verhalen te verzamelen en om stil te staan bij dit verleden, die heeft de vierde stad van het land nog niet kunnen realiseren.

De ‘Muur van Mussert’ staat nog overeind, maar verkeert in slechte staat en zal zonder ingrijpen op termijn instorten. Foto: Roger Veringmeier op Wikimedia Commons

Machtshongerige meelopers
Een argument tegen het in stand houden van dadererfgoed is altijd de vrees geweest dat die plekken als bedevaartsoorden voor neonazi’s zouden kunnen gaan dienen. Het realiteitsgehalte van die vrees laat zich uiteraard lastig meten. Veel ervaring is er in Nederland niet mee. Er loopt hier en daar weleens een verdwaasde geest met een nazisymbool rond op een demonstratie, maar nostalgie naar de NSB valt in ons land zelden te noteren. Dat heeft alles te maken met het hoge loser-gehalte dat de reputatie van de nationaalsocialisten aankleeft. Een treurig, weinig inspirerend stelletje, met Mussert als de burgerlijke leider, parmantig rondstappend in een zwart uniform, omringd door machtshongerige meelopers, voortdurend marcherend of parades afnemend.

Maar of dat vaak wat sullige, slome imago van de Nederlandse collaborateurs terecht is, valt te betwijfelen. Moderne studies naar de NSB brengen vooral elementen van sterke radicalisering aan het licht. Deze blijkt zowel uit close reading van de nazi-pers als uit de bestudering van strafdossiers van veroordeelde handlangers van de bezetter. Steeds duidelijker wordt dat de NSB in feite fungeerde als ‘uitzendbureau’ voor de Duitsers: een reservoir van arbeidskrachten die op allerhande niveaus (van burgemeester tot Jodenjager tot bestrijder van het verzet) bereid waren vuil werk te verrichten. Maar ook dat vernieuwde beeld maakt de NSB niet tot een organisatie die de neofascist van vandaag als inspiratiebron dient. Er is dus weinig reden om het Nederlandse collaboratieverleden te blijven verstoppen.

Geroofd bestek
De belangrijkste reden om het dadererfgoed te bewaren en voor nieuwe generaties beschikbaar te stellen, is dat er zo veel verhalen mee verbonden zijn die het waard zijn om verteld te blijven worden. Mij schiet een voorbeeld te binnen van een heel bijzonder stukje dadererfgoed dat in 2012 in het bezit kwam van Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Het is een twaalfdelige cassette van zwaar verzilverd bestek. Het werd afgestaan door een vrouw die er thuis haar hele jeugd van had gegeten, maar pas op latere leeftijd had gehoord dat het kostbare bestek door haar vader geroofd was van een gedeporteerde Joodse familie. Mevrouw B. wist dat haar vader tot het beruchte gezelschap van Amsterdamse Jodenjagers had behoord, maar pas nadat haar moeder was overleden en het bestek haar werd toebedeeld, hoorde ze wat de herkomst was. Mevrouw B. vond het geen goed idee om het op de vuilstort te gooien. Ze besloot het aan Herinneringscentrum Kamp Westerbork af te staan, waar het al meermalen tentoongesteld is als een unieke herinnering aan de roofzucht van deze groep Nederlanders die zich in de oorlog aan het allerergste schuldig heeft gemaakt.⁴

En zo zijn er tal van voorwerpen die de herinnering aan de zwarte bladzijden uit de bezettingsgeschiedenis levend kunnen houden. Op de tentoonstelling De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen in 2014 in de Kunsthal in Rotterdam hadden we er flink wat verzameld. Mij is uit die tijd bijgebleven hoeveel indruk dat soort voorwerpen en de ermee verbonden verhalen maakten op de bezoekers, vooral op de jongere generatie. De laarzen van de meedogenloze commandant Karl Berg van kamp Amersfoort bijvoorbeeld. Of de SS-vlag die ooit wapperde aan de gevel van het beruchte Scholtenhuis in Groningen. Of een kwitantie waarop je kunt lezen hoe een Jodenjager vijf keer “7,50 gulden” incasseerde voor het arresteren van vijf onschuldige landgenoten. Het zijn objecten waarvan je de aanblik niet gauw meer vergeet.

Het geroofde zilveren bestek dat een Jodenjager naliet aan zijn dochter. Zij schonk het in 2012 aan Herinneringscentrum Kamp Westerbork. Foto: Diederik Schiebergen

Nota’s aan Hitler
Langzamerhand beginnen oorlogs- en verzetsmusea oog te krijgen voor de zwarte bladzijden uit de bezettingsgeschiedenis en de verhalen erover door te vertellen. Maar met de gebouwen die ons aan die bladzijden herinneren, wil het nog niet opschieten. Een uitzondering vormt natuurlijk de woning van de commandant van doorgangskamp Westerbork. Daar is een spectaculaire glazen overkapping overheen gezet, zodat het bijna ingestorte houten huis kan worden geconserveerd en er een échte lieu de mémoire is ontstaan. Wat nog meer? Er hoeft van mij geen Mussertmuseum te komen. Maar als je in het boek van René van Heijningen leest dat de NSB-leider zijn nota’s aan Hitler het liefst schreef in het kamertje dat bij het podium op de Goudsberg was gebouwd (“Wat was hij er graag te vinden, de Leider”, schrijft Van Heijningen), dan zou je dat plekje toch wel graag ooit, na restauratie, willen bezoeken. De bureaustoel waarop hij in zijn werkkamer op Maliebaan 35 placht te zitten, is ook bewaard – te zien in Oorlogsmuseum Overloon. En het 15 kilo (!) zware boek dat hij op zijn 48e verjaardag van Seyss-Inquart kreeg – in leer gebonden, met documenten over vier eeuwen Nederlandse-Duitse verhoudingen – hebben ze bij het NIOD in de kelder. Ze helpen het verhaal van oorlog en bezetting te vertellen, het héle verhaal.

Over de schrijver
Ad van Liempt (1949) werkte bijna veertien jaar in de regionale dagbladjournalistiek voor hij overstapte naar de televisie, waar hij onder meer medeoprichter en eerste eindredacteur van het geschiedenisprogramma Andere Tijden was. Van Liempt schreef diverse boeken, waaronder Kopgeld, over de betaalde Jodenjacht in Nederland tijdens de Tweede Wereldoorlog. In 2009 schreef hij een begeleidend boek bij de tv-serie De Oorlog en in 2013 een boek bij de serie Na de Bevrijding. In 2015 verscheen van zijn hand Aan de Maliebaan. In 2014 was hij curator van de tentoonstelling De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen in de Kunsthal in Rotterdam.

Ad van Liempt

Noten:

1 Van Heijningen, De Muur van Mussert, p. 64.

2 Van Heijningen, De Muur van Mussert, p. 163.

3 Zie daarvoor www.aandemaliebaan.nl.

4 Het bestek was ook te zien op de tentoonstelling De Tweede Wereldoorlog in 100 voorwerpen (Kunsthal Rotterdam, 2014). link