Journalist Margalith Kleijwegt was in de jaren tachtig als verslaggever voor Vrij Nederland aanwezig bij het proces tegen John Demjanjuk in Israël. Hij stond daar terecht voor de misdaden die hij tijdens de Tweede Wereldoorlog in vernietigingskamp Treblinka zou hebben gepleegd. De getuigen wisten het zeker: John Demjanjuk was Iwan de Verschrikkelijke, de beul van Treblinka. Toch werd hij in 1993 vrijgesproken – de getuigen hadden het mis. Kleijwegt blikt terug op dit geruchtmakende proces en de rol die psycholoog en geheugenexpert Willem Wagenaar daarin speelde.

Jeruzalem 1987. Plaats van handeling: een grote theaterzaal. Op het podium zitten de aanklagers die het proces tegen John Demjanjuk zullen leiden. John Demjanjuk heeft, samen met zijn tolk, een plek recht tegenover hen. Buiten staan tientallen belangstellenden in de rij. Sommigen hebben zelfs de nacht op de straat voor het theater doorgebracht, in de hoop een plaatsje bij het proces te kunnen bemachtigen.

Demjanjuk wordt er op dat moment in de geschiedenis nog van verdacht Iwan de Verschrikkelijke te zijn: de beul van Treblinka. Een sadist die er genoegen in schepte Joden in elkaar te schoppen en de man die de motor van de gaskamer bediende. Iwan wordt verantwoordelijk gehouden voor de dood van 800.000 mensen.

In Israël ziet men het proces tegen Demjanjuk als een goede gelegenheid om de jeugd van Israël, 26 jaar na het proces tegen Eichmann, weer eens te kunnen laten zien op welke verschrikkingen hun land is gebouwd. Door dit proces zal niet alleen Israël, maar de hele wereld opnieuw herinnerd worden aan de misdaden uit de concentratiekampen. Maandenlang is Jeruzalem het toneel van indringende getuigenissen. De aanwezige overlevenden zijn er zeker van dat de man in het beklaagdenbankje de beul van Treblinka is en willen en kunnen het niet opbrengen om te twijfelen aan zijn schuld. Dat andere aanwezigen dat wel doen, leidt soms tot heftige confrontaties.

Een stipje op de kaart

Ik was erbij in 1987, als verslaggever voor weekblad Vrij Nederland, en werd getroffen door de intensiteit van het proces. Getuigen die dachten eindelijk genoegdoening te krijgen. Een man in de beklaagdenbank die volhield dat hij niet was wie ze dachten dat hij was. Al met al een heel trieste en soms ook absurde vertoning.

Een van de dingen die ik me herinner, is hoe het verhaal van Demjanjuk zelf een paar keer veranderde gedurende het proces, wat hem er niet geloofwaardiger op maakte. Eerst zei hij dat hij tijdens de oorlog met de Russen had gevochten tot hij door de Duitsers krijgsgevangene werd gemaakt. Daarna zei hij dat hij in de laatste dagen van de oorlog in het leger van generaal Andrej Vlasov diende, die zij aan zij met de Duitsers tegen het Rode Leger vocht. En eerder, toen hij vlak na de oorlog naar de Verenigde Staten was geëmigreerd, had hij tegen de Amerikaanse autoriteiten beweerd dat hij in de oorlog boer in Sobibor was geweest, een stipje op de kaart, maar wel een stipje waar in 1942 en 1943 een van de meest beruchte vernietigingskampen had gestaan en dat louter en alleen om die reden bekendheid kreeg. In Amerika had Demjanjuk een verblijfsvergunning gekregen, waarna hij met zijn vrouw en drie kinderen een betrekkelijk onbezorgd bestaan in Cleveland leidde en jarenlang bij de Fordfabriek werkte.

Maar het proces tegen Demjanjuk ging voor een groot deel over de herinneringen van slachtoffers uit het kamp Treblinka. Alhoewel algemeen werd aangenomen dat Demjanjuk een kwalijke rol had gespeeld in de oorlog, rees er steeds meer twijfel of hij wel de beul van Treblinka was geweest. Zo kwam bijvoorbeeld het verhaal op tafel dat Demjanjuk in Sobibor had gezeten, vanwege een bewaard gebleven identiteitskaart waarop dit zwart op wit stond aangegeven. Tragisch genoeg overleefden maar een handjevol mensen dit kamp en was er, net als van Treblinka, zo goed als niets van overgebleven. Nog tijdens de oorlog waren de documenten en de gaskamers vernietigd en verbrand, omdat de nazi’s geen enkel spoor wilden nalaten. Dus was de rechtbank aangewezen op de herinneringen van slachtoffers, aan misdaden die meer dan veertig jaar eerder waren gepleegd.

Willem Wagenaar

De koers van de verdediging van John Demjanjuk was steeds: proberen aan te tonen dat het geheugen van de slachtoffers na al die tijd onvoldoende betrouwbaar was. Een van de getuigen die de advocaten van Demjanjuk hierbij zouden helpen, was de internationaal erkende Nederlandse psycholoog en geheugenexpert Willem Albert Wagenaar. Die had van begin af aan grote twijfel geuit over de manier waarop de slachtoffers Demjanjuk via foto’s moesten identificeren. Hij hekelde de procedures die waren gevolgd. Sommige getuigen hadden van tevoren met elkaar gesproken en elkaar dus beïnvloed, stelde hij. Ook de manier waarop de foto’s werden gepresenteerd deugde niet: de foto van Demjanjuk was veel groter dan die van de anderen. Logisch, zei Wagenaar, dat ze die dan aanwijzen. Bovendien waren er buiten de vijf getuigen die zeiden Demjanjuk als Ivan te herkennen, ook een paar die hem níet herkenden.

Wagenaar werd door de verdediging bereid gevonden om naar Jeruzalem te komen en daar als getuige à décharge op te treden. Hij was niet de enige met bedenkingen bij de identificatiemethode, maar collega’s hadden koudwatervrees. Niet zo vreemd, want de verdediging van Demjanjuk was, om het zacht uit te drukken, nogal chaotisch. Zijn advocaten lagen voortdurend met elkaar overhoop en wisselden regelmatig. De getuigen die zij opriepen maakten weinig indruk, zoals bijvoorbeeld de psychologe die zou aantonen dat bepaalde fotomontages niet klopten. Toen bleek dat ze helemaal geen psychologe was, viel die blamage haar zo zwaar dat ze een zelfmoordpoging deed. Dergelijke missers zorgden ervoor dat het proces steeds meer een schertsvertoning werd.

Put met bloed

Ondanks Wagenaars pleidooi voor een objectievere, meer wetenschappelijke methode bij de foto-identificatie, gingen de rechters niet mee in zijn verhaal. Waarschijnlijk was hij zijn tijd vooruit, want de identificatieprocedure verloopt tegenwoordig zorgvuldiger. Douwe Draaisma, bijzonder hoogleraar in de geschiedenis van de psychologie aan de Rijksuniversiteit Groningen, stelde na het overlijden van Wagenaar in 2011 in De Groene Amsterdammer dat Wagenaar destijds onrecht was aangedaan. Het was moedig geweest van Wagenaar om in Jeruzalem te getuigen, aldus Draaisma, en zijn boek Identifying Ivan wordt terecht als een klassieker in de rechtspsychologie gezien.¹

“Ik droom iedere nacht van Iwan de Verschrikkelijke”, zei Pinhas Epstein tijdens het Demjanjuk-proces. Epstein was 17 toen hij met zijn familie in Treblinka arriveerde. Zijn ouders werden meteen vermoord, maar hij bleef leven als ‘werkjood’. Hij moest de dode lichamen wegslepen en verbranden. Huilend, zijn hoofd in zijn handen, zei Epstein de man in het beklaagdenbankje als de beul van Treblinka te herkennen.

Getuige Eliyahu Rosenberg, zo beschrijft Gitta Sereny in haar uitgebreide artikel voor de Sunday Times in maart 1988, werd getart door de verdediging toen hij vertelde over een groep Joden die probeerde te ontsnappen. Waarom had hij hen niet geholpen? De wanhopige Rosenberg trilde over zijn hele lichaam. “‘Wat kon ik doen?’ Hij draaide zich om naar Demjanjuk en riep toen met schorre stem: ‘Vraag hem waarom ik niet kon helpen. Ik zou in een put met bloed zijn gegooid.’ ‘Je bent een leugenaar’, riep de verdachte terug. ‘Een leugenaar.’” Het was een van de weinige keren dat Demjanjuk emotie toonde.

Episodisch geheugen

Ikzelf begon als toeschouwer bij het proces steeds meer te twijfelen of Demjanjuk wel Iwan was. Maar mijn aarzeling was voor sommige andere aanwezigen taboe. Een verslaggever van een Israëlische krant was als overlevende van Auschwitz woedend toen ik mijn bedenkingen over de zin van het proces verwoordde. Rationele argumenten hadden bij zijn pijn geen zin.

Demjanjuk zelf zweeg vooral en glimlachte af en toe, en herhaalde keer op keer dat hij zich wat zich in het verleden had afgespeeld maar moeilijk kon herinneren. Hij kon of wilde niet uitleggen waarom hij na de oorlog had beweerd boer in Sobibor te zijn geweest.

“Waarom deed u dat?”, vroeg rechter Dov Levin vriendelijk. “Waarom noemde u Warschau niet, of een andere grote plaats. Hoe kwam u op Sobibor?” “Een leugentje om bestwil”, zei Demjanjuk. Die plek zou hem zijn ingefluisterd omdat er veel Oekraïners zaten. Dat was zo: zowel Treblinka als Sobibor draaide voor een groot deel op kampbeulen uit Oekraïne die onder het bevel van de nazi’s vielen en die in opleidingskamp Trawniki waren getraind. Maar er was natuurlijk ook die bewaard gebleven identiteitskaart, waarop stond dat Demjanjuk zelf in Trawniki was opgeleid en later naar Sobibor werd gestuurd. De kaart zou een grote rol gaan spelen in het Israëlische proces en ook later nog. Hiermee werd immers aangetoond dat hij tijdens de oorlog als kampbewaker actief was geweest, niet als boer.

Ik vroeg Wagenaar in 1987 wat hij van het falende geheugen van Demjanjuk vond. Hij gaf er een rationele verklaring voor. “Het geheugen bestaat uit episodes. Iedere keer dat je een verhaal uit het verleden vertelt, maak je een reconstructie en iedere keer komt daar een ander verhaal uit. Je vult gaten op in je herinnering, soms met feiten en soms niet. Mensen weten op het laatst niet meer wat ze zich herinneren en wat ze met nieuwe verhalen opvullen. De overlevenden spreken zichzelf ook af en toe tegen, dat heeft met dat episodisch geheugen te maken.”

Nebenkläger in München

Demjanjuk werd in april 1988 door de Israëlische rechtbank ter dood veroordeeld. In 1993 werd hij in hoger beroep vrijgesproken toen, na de val van de Muur, in de KGB-archieven bewijsmateriaal gevonden was waaruit kon worden opgemaakt dat hij Iwan de Verschrikkelijke niet kon zijn. Wel bleef het Trawniki-document waaruit bleek dat hij als kampbewaker was opgeleid hem achtervolgen. In 2002 concludeerde een federaal hof van beroep in Ohio, waar Demjanjuk inmiddels weer woonde, dat hij wel degelijk kampbewaker was geweest. In dat andere kamp: Sobibor. Hij werd in 2009 aan Duitsland uitgeleverd, waar directe familie van de omgebrachten zich als partij konden voegen in het proces te München. Als zogeheten Nebenkläger, ‘hulpofficieren van justitie’, mochten zij het woord voeren, stukken overleggen, getuigen oproepen, een requisitoir houden en een straf vorderen tijdens de rechtszaak.

In totaal waren er meer dan dertig Nebenkläger, onder wie 23 Nederlanders. De enkele overlevenden van Sobibor die tijdens het proces aan het woord kwamen, konden zich Demjanjuk niet (meer) herinneren.

Wagenaar werd dit keer niet als getuige opgeroepen, maar hij liet zijn stem wel horen. Dit keer via een opiniestuk in NRC Handelsblad, waarin hij beweerde dat het Trawniki-document niet deugde en dat er maar één procesuitkomst mogelijk was: Demjanjuk moest worden vrijgesproken.²

Snurkend in de rechtszaal

Ik was erbij in München. Het proces verliep minder emotioneel dan dat in Israël, 22 jaar eerder. Demjanjuk, inmiddels ver in de tachtig, lag op een bed met een zonnebril op. Soms snurkte hij. Wat er door de nabestaanden werd gezegd, leek hem niet te interesseren, terwijl zijn getuigenis – wat was er nu werkelijk gebeurd in dat kamp Sobibor? – voor de meeste nabestaanden veel belangrijker was dan een eventuele straf. Maar Demjanjuk koos er helaas voor zijn herinneringen niet te delen. Dat hield hij vol, tot het allerlaatst.

De Duitse rechtbank veroordeelde Demjanjuk in 2011 tot vijf jaar gevangenisstraf. Een jaar later, nog voor het hoger beroep begon, overleed hij in een Duits verzorgingstehuis.

Over de auteur

 

Margalith Kleijwegt is zelfstandig journaliste. Ze was jarenlang verbonden aan het weekblad Vrij Nederland en schrijft nu voor De Groene Amsterdammer. Ze publiceerde meerdere boeken, waaronder Onzichtbare ouders en Familie is alles, over het isolement van allochtone ouders en kinderen in Amsterdam-West. In 2016 publiceerde ze in opdracht van het ministerie van Onderwijs het veelbesproken rapport 2 werelden, 2 werkelijkheden over maatschappelijke spanningen in de klas.

---

Noten

1 Willm Albert Wagenaar, De Groene Amsterdammer, 2011.
2 Demjanjuk kan alleen maar worden vrijgesproken, NRC Handelsblad, 2011.

---

Verder lezen

• Willem Wagenaar, Identifying Ivan: A Case Study in Legal Psychology, Harvard University Press, 1989.
• Yoram Sheftel, The Demjanjuk Affair: The Rise and Fall of a Show-trial, Gollancz, 1994.
• Johannes Houwink ten Cate, De werkzaamheden van Wachmann Iwan Demjanjuk (1940-1952), 2008.

---

Foto bovenaan pagina

John Demjanjuk tijdens het proces in Jeruzalem in 1987. Foto: ANP

De eerste keer dat in Nederland door middel van een expositie aandacht werd besteed aan de massa-executies van Joden in Oost-Europa, was in 2009. In de herfst van dat jaar ontving Nationaal Monument Kamp Vught de reizende tentoonstelling The Mass Shooting of Jews in Ukraine 1941-1944: The Holocaust by bullets. Hoe gingen de makers om met de gruwelijkheid van het onderwerp? Directeur Jeroen van den Eijnde blikt terug.

In 2008 besloot het ministerie van VWS de expositie The Mass Shooting of Jews in Ukraine 1941-1944: The Holocaust by bullets naar Nederland te halen. Deze tentoonstelling was gemaakt door het Mémorial de la Shoah en reisde door Europa. Op zoek naar een geschikte locatie klopte het ministerie aan bij Nationaal Monument Kamp Vught. Directeur Jeroen van den Eijnde hoefde over het verzoek niet lang na te denken, maar wel over de vorm die de expositie in Vught zou moeten krijgen.

Van den Eijnde: “Het was voor ons een mooie kans om een belangrijke expositie in huis te halen voor een publiek dat zich interesseert voor de oorlogsgeschiedenis en de vervolgingsgeschiedenis. En het was een uitgelezen gelegenheid om aandacht te besteden aan een thema waar wij normaliter niet zo veel mee deden, namelijk de Holocaust in Oost- Europa. Een belangrijk punt voor ons was wel: hoe gaan we om met de gruwelijkheid van dit thema? In het algemeen is het natuurlijk al de vraag hoe je de enormiteit van zoiets overbrengt. Deze expositie in het bijzonder deed ons afvragen: wat tonen we wel en wat niet? Want de expositie bevatte afschuwelijke beelden van massa-executies van Joden.”

Grosso modo is Jeroen van den Eijnde voorstander van een vrij terughoudende benadering. “Ik vind het een uitdagende vraag in hoeverre gruwelijke beelden als onderdeel van holocaust- educatie een bijdrage leveren aan inleving en begrip. Je kunt persoonlijke verhalen en voorwerpen inzetten, maar ook beelden gebruiken die de om- vang en de afschuwelijkheid tonen. Niet op een botte sensationele manier, maar subtiel, met één of twee goed gekozen foto’s. Dat kan ook een foto zijn van iemand die op de strop staat te wachten. Als je die in de juiste context plaatst en van een verhaal voorziet, bewerkstellig je óók dat mensen geraakt worden door dit thema en zich meer in het thema willen verdiepen, zonder de gruwelen zelf uitgebreid te tonen. En dat ze beseffen hoe enorm de Jodenvervolging is geweest. Zo’n ‘indirecte’ foto kan net zo veel zeggen als een foto van de gruwelijkheden die op datzelfde moment buiten beeld aan de gang zijn.”

 

Tijdelijke verdieping
Voor de tentoonstelling The Holocaust by bullets losten Van den Eijnde en zijn team het dilemma van de gruwelijke beelden op door een ingenieuze indeling van de expositie. “In de ruimte waar wij onze wisselexposities houden, hebben we een tijdelijke verdieping gebouwd. We maakten bezoekers aan het begin van de tentoonstelling duidelijk dat er vreselijke beelden te zien waren, maar dat er een verkorte route was om die te vermijden. De gruwelijke foto’s waren op de verdiepingsvloer te zien. Daar kon je als bezoeker aan voorbij gaan zonder de draad van de tentoonstelling te verliezen.”

Een paar beelden van The Holocaust by bullets zijn Van den Eijnde altijd bijgebleven. “Er was bijvoorbeeld een hemd bij van een vermoord kind, heel aangrijpend. Ook was er een reeks foto’s van mannen die met halfautomatische wapens mensen neerschieten, en daar staat dan een jongetje bij. Op al die foto’s blijft dat jongetje erbij staan, om tenslotte zelf aan de beurt te komen. Die foto’s waren juist wel heel direct. Als je bij de kern wilt komen van de vraag waarom je dit werk als directeur van Monument Kamp Vught doet en waarom je het belangrijk vindt dat hiermee iets gebeurt, dan zit het in dat soort beelden die een enorme zeggingskracht hebben en op je netvlies blijven staan.”

The Holocaust by bullets was van 10 september 2009 tot en met 9 januari 2010 te zien in Nationaal Monument Kamp Vught. De expositie reist nog steeds rond en streek onlangs neer in het hoofdkwartier van de Verenigde Naties in New York. In het kader van de expositie organiseerde Nationaal Monument Kamp Vught een studiedag met de titel “Grenzen aan de gruwelijkheid?”.

 

Over de schrijver:
Maarten-Jan Vos is historicus, Shoah-deskundige en redacteur van Onderzoek uitgelicht.

Socioloog Abram de Swaan maakt in het boek Compartimenten van vernietiging korte metten met de populaire bewering dat als de omstandigheden ernaar zijn, in iedereen een massamoordenaar schuilt. Ook historicus en journalist Maud van de Reijt ziet hoe simplistisch er vaak wordt gekeken naar daders van massamoorden. Beeldvorming overvleugelt maar al te gemakkelijk de werkelijkheid.

Hoe waren de verschrikkingen van de Holocaust mogelijk? Waarom gaan sommige mensen en regimes ertoe over andere mensen te vermoorden? Het zijn grote en belangrijke vragen waarop Abram de Swaan een antwoord probeert te geven in Compartimenten van vernietiging − Over genocidale regimes en hun daders.

De Swaan is socioloog en essayist van beroep en is tevens opgeleid als politicoloog en psychoanalyticus. En dat merk je. Uitvoerig beschrijft de toonaangevende socioloog tientallen massamoorden uit de twintigste eeuw. Ondertussen voert hij de lezer langs theorieën uit diverse wetenschappelijke disciplines. Het is een ingewikkelde problematiek en de Swaan gebruikt veel sociologisch jargon; soms duizelt het je voor de ogen. Wie zich door Compartimenten van vernietiging heen weet te worstelen, treft echter interessante materie aan.

Een kernbegrip in De Swaans zoektocht naar een verklaring voor massavernietiging is het begrip ‘compartimentalisering’. Hiermee bedoelt De Swaan het proces van het indelen van de samenleving in verschillende groepen, op zowel ideologisch als sociaal, ruimtelijk en institutioneel terrein. Alle samenlevingen zijn in een beperkte mate gecompartimentaliseerd, maar massamoord komt vooral voor in samenlevingen die op bijna alle gebieden gesegregeerd zijn geraakt. De Swaan betoogt in zijn boek dat de wetenschap al ruim een halve eeuw te simplistisch schrijft over daders van massavernietiging. Hij probeert het kwaad te begrijpen, maar is zelf de eerste om toe te geven dat ook hij geen sluitende verklaring heeft. Wel signaleert hij een aantal belangrijke factoren dat een rol speelt bij de vraag waarom bepaalde mensen en regimes tot genocide overgaan. Naast ‘compartimentalisering’ moeten we volgens De Swaan kijken naar de persoonlijkheidskenmerken en de levensloop van daders, als we massamoord willen begrijpen.

 

Het buitengewone kwaad
Eén verklaring heeft de overhand in de literatuur over daders van massamoord en genocide: het betreft gewone mensen die in staat bleken tot buitengewone misdaden. U en ik zouden onder dezelfde omstandigheden hetzelfde gedaan hebben, zo is het dominante beeld. Volgens De Swaan houdt de wetenschap dit foutieve daderbeeld al meer dan een halve eeuw in stand.

En hier komen we bij het gedeelte van De Swaans betoog dat mij als journalist bijzonder interesseert. Sinds enkele jaren werk ik als researcher voor het televisieprogramma Medialogica van Human/VPRO. In deze serie onderzoeken we hoe de werkelijkheid verdrongen kan worden door beelden. Zo onderzochten we in een historisch getinte uitzending de beeldvorming over Anne Frank. Waarom kon juist dat ene meisje, met een biografie die helemaal niet zo representatief is voor de slachtoffers van de Holocaust, uitgroeien tot een wereldwijd symbool van de vernietiging van de Joden? De Swaans tweede hoofdstuk van Compartimenten van vernietiging zou niet misstaan als casus in een aflevering van Medialogica.

Arendts aanname
Twee studies, beide uit 1963, waren bepalend voor het foutieve daderbeeld. Als eerste zette Hannah Arendts boek Eichmann in Jerusalem. A Report on the Banality of Evil de toon. In dit verslag van het Eichmannproces typeerde de filosofe het nazikopstuk Adolf Eichmann, een van de hoofdverantwoordelijken voor de Jodenvervolging, als een normale, bijna onbeduidende man. Als iemand die slechts bevelen opvolgde en zelf niet al te veel nadacht. Arendts boek werd een bestseller en Eichmann groeide uit tot een schoolvoorbeeld van de gewetenloze, gedachteloze genocidale dader. Als zo’n nietszeggende persoonlijkheid zulke gruwelijke misdaden kon plegen, zouden wij er dan niet allemaal toe in staat zijn?

Arendts zinsnede ‘de banalisering van het kwaad’ wordt nog steeds aangehaald als we het over massamoordenaars hebben. Ten onrechte, zegt De Swaan. Arendt zag over het hoofd dat Eichmann een van de meest fanatieke antisemieten van het naziregime was.

Milgrams mythe
Het beroemde Milgram-experiment zorgde er vervolgens voor dat het beeld van een aan een autoriteit gehoorzame, niet door een ideologie gedreven dader nog sterker beklijfde. Sociaalpsycholoog Stanley Milgram liet proefpersonen aan een student – in werkelijkheid een acteur – stroomstoten toedienen op het moment dat deze een vraag verkeerd beantwoordde. Gesuggereerd werd dat de stroomstoten telkens verder werden opgevoerd. De acteur kermde steeds harder, het getal waarop zogenaamd het voltage stond aangegeven, werd alsmaar hoger.

Maar liefst twee derde van de proefpersonen bleek door te gaan met het toedienen van schokken tot het dodelijke getal van 450 volt was bereikt. Sommigen stribbelden daarbij eerst tegen en twijfelden openlijk, maar onder het toeziend oog van een autoriteit die de verantwoordelijkheid op zich nam, hielden ze toch tot het bittere eind vol. Het Milgram-experiment werd collectief uitgelegd als bewijs dat gewone mensen massaal bereid zijn wreedheden te begaan als een gezagsdrager hun daartoe opdracht geeft.

De Swaan plaatst een verrassende kanttekening. Hoewel het Milgram-experiment het meest herhaalde onderzoek uit de sociale psychologie is, kwam niemand ooit op het idee om eens naar die aanzienlijke groep proefpersonen te kijken die weigerde door te gaan met het uitdelen van stroomstoten. Een derde van de mensen bleek namelijk níet bereid bevelen op te volgen. Juist die mensen zouden volgens De Swaan in de belangstelling moeten staan. Ze zouden bij uitstek het bewijs kunnen vormen dat omgevingsfactoren én persoonlijkheidskenmerken een rol spelen bij het verklaren van het gedrag van massamoordenaars en zij die zich verzetten.

 

De Swaans suggestie
Toch blijft één vraag knagen. Volgens De Swaan houdt de wetenschap al meer dan een halve eeuw een foutief daderbeeld in stand. Ook historisch onderzoek uit de jaren negentig onderschrijft immers het beeld van gewillige beulen, zoals de bekende studies van Christopher Browning ¹ en Daniel Goldhagen.² Cruciaal is wat mij betreft de vraag waarom dit foutieve daderbeeld niet is doorbroken. Als ik dit onderwerp in Medialogica zou behandelen, zou dat mijn kernvraag zijn. Helaas komt De Swaan niet met een bevredigend antwoord.

Zeker, De Swaan draagt oorzaken aan. Een probleem binnen het daderonderzoek is de aard en omvang van het aanwezige bronnenmateriaal. Veel van de studies over daders zijn gebaseerd op materiaal uit de rechtszaal, een van de weinige bronnen die we hebben als we de motieven van daders willen onderzoeken. Dit materiaal is schaars – niet veel daders getuigden in de rechtbank over hun misdaden. Bovendien hadden daders in het beklaagdenbankje er in het kader van de strafmaat belang bij om hun verantwoordelijkheid in de massavernietiging zo klein mogelijk te doen voorkomen.

Een aannemelijke constatering, alleen gaat deze nu juist niet op voor het werk van Browning en Goldhagen. Beiden baseerden zich op 210 getuigenissen van leden van een politiebataljon die zelf niet vervolgd zouden worden.³ Bovendien verklaren De Swaans ideeën niet waarom academici collectief foutieve conclusies trokken op basis van bronnenmateriaal en experimenten die De Swaan wel doorprikt. Als De Swaan het kan beredeneren, waarom deden anderen dat dan niet?

Daders als slachtoffers
Als historicus met de jaarlijkse Dodenherdenking als specialisatie vraag ik mij verder af hoe de door De Swaan beschreven verbeelding van daders in de literatuur zich verhoudt tot de manier waarop wij de Tweede Wereldoorlog herdenken. Een aantal jaar terug onderzocht ik in Zestig jaar herrie om twee minuten stilte hoe de invulling van de Dodenherdenking sinds 1945 telkens een nieuwe invulling kreeg. Onder invloed van maatschappelijke veranderingen en de manier waarop er in verschillende tijdvakken over de Tweede Wereldoorlog werd gedacht, veranderde de samenstelling van de groepen die we herdenken op 4 mei.

Wat mij opvalt, is dat er de laatste jaren tijdens lokale herdenkingsceremonies vaker wordt stilgestaan bij de ervaringen van daders. Dat van sommige van deze herdenkingen een simplistisch daderbeeld uitgaat, toont een voorbeeld uit het Limburgse Venray aan. In Venray wordt de naburig gelegen Duitse soldatenbegraafplaats Ysselsteyn – waar in 1946 bijna alle in Nederland gesneuvelde Duitse soldaten werden begraven – al sinds de jaren negentig bij de lokale dodenherdenking betrokken. Op 4 mei 1998 hield de Limburgse commissaris van de Koningin een toespraak die niet van veel historisch inzicht getuigde: “Als wij hier kijken naar Ysselsteyn, dan kan het niet anders dan dat wij beseffen dat hetzelfde verwerpelijke naziregime ook de verschrikkelijkste gruwelijkheden voor de eigen bevolking heeft veroorzaakt.”

De gouverneur schetste zo een sterk contrast tussen ‘naziregime’ en ‘Duitse bevolking’. Dit doet enigszins denken aan de valse manier waarop in de jaren vijftig in West-Duitsland het naziverleden nog weleens werd voorgesteld: als een catastrofe die het Duitse volk plotseling had getroffen, waar het zelf geen aandeel in had. Een lezing die anno 1998 toch echt niet meer vol te houden was.

Daarnaast ging het presenteren van Wehrmachtsoldaten als slachtoffers, zoals met de toespraak tijdens de herdenking in Venray gebeurde, lijnrecht in tegen de toen zeer actuele historische kennis. Juist halverwege de jaren negentig had nieuw onderzoek over de Wehrmacht in Duits- land voor een hoop ophef gezorgd. De reizende expositie Vernichtungskrieg. Verbrechen der Wehrmacht 1941- 1944 toonde aan dat niet alleen de SS, maar ook delen van de Wehrmacht schuld hadden aan de Jodenvervolging.⁴

 

Soldatengraven
Vergelijkbare initiatieven als in Venray vonden de afgelopen jaren plaats in Vorden, Denekamp en Goirle. In Vorden liep men op de 4 mei-herdenking langs lokale soldatengraven, in Denekamp voegde men de namen van in het dorp gesneuvelde Wehrmachtsoldaten toe aan een al bestaand oorlogsmonument en in Goirle ontwierp men een standbeeld voor een zogenoemde ‘goede Duitse soldaat’.

Het zou interessant zijn om te onderzoeken hoe het beeld van daders vorm krijgt tijdens de ontwikkeling en uitvoering van deze herdenkingen en in welke mate ze aansluiten bij de door De Swaan geschetste beeldvorming over daders. Want het voorstellen van Wehrmachtsoldaten als slachtoffers van hun commandanten staat volgens mij op één lijn met het verschijnsel dat De Swaan beschrijft: de neiging om daders steeds weer voor te stellen als normale mensen, die slechts tot abnormaal kwaad overgingen toen de omstandigheden hen ertoe dwongen.

Over de schrijver
Maud van de Reijt MA is historicus en werkzaam als onderzoeksjournalist bij het programma Medialogica van Human/VPRO. In 2010 verscheen bij Prometheus/Bert Bakker haar boek Zestig jaar herrie om twee minuten stilte. Hoe wij steeds meer doden gingen herdenken.

 

 

 

 

 

 

 

 

Noten: