Dit artikel verscheen eerder in de Nederlandse Boekengids. Het is voor deze gelegenheid ingekort.

 

Digitale technologieën hebben geleid tot een heuse memory boom, een koortsachtige groei van commerciële, educatieve en technologische manieren om het verleden naar het heden te halen. Hoe moeten musea en archieven reageren op de onlinecultuur? Kan het scherm ook een volwaardig alternatief bieden voor het museum? En wat kunnen de bloeiende vakgebieden van memory studies en erfgoedstudies ons vertellen over de ethische en politieke gevolgen van digitalisering – en dus over de toekomst van ons verleden? Yra van Dijk en David Duindam bespreken deze vragen aan de hand van twee recente publicaties.

Digital memory?

Voor deze onderwerpen gebruiken academici graag de term ‘digital memory’. Een erg gelukkige naam is dat niet omdat het de alomtegenwoordigheid van digitale media en platforms onderschat, en het doet lijken alsof er ook nog een herinneringscultuur mogelijk is die aan de digitale omgeving ontsnapt. ‘Herinnering in het digitale tijdperk’ is een geschiktere term. We leven in een tijd waarin digitale media verregaand geïntegreerd zijn in ons dagelijks leven, en bovendien verstrengeld met culturele, (geo)politieke, economische en maatschappelijke ontwikkelingen.

De verhoudingen tussen herinneringen, de instellingen die ze van oudsher beheren, en het publiek dat ze bedienen, worden door digitale media ingrijpend veranderd. Hoe het museum, het publiek, en ook de wetenschap die beide onderzoekt daarmee moeten omgaan is de vraag. In elk geval is er grote behoefte aan ‘mediawijsheid’: een reflectieve, kritische houding tegenover (nieuwe) media.

Zo’n reflectieve houding tegenover media is niet los te zien van een kritische notie van het begrip herinnering. In een naïeve of oppervlakkige opvatting van herinnering kan het lijken alsof er een oorspronkelijk verleden door een bepaald object of verhaal letterlijk ‘present’ wordt gemaakt. Maar zo’n onmiddellijk contact met het verleden in een museum of archief is natuurlijk onmogelijk, juist omdat een herinnering altijd plaatsvindt middels een bepaald medium, in een gegeven context. Een medium dat de herinnering aan het verleden vormt en verandert. Met de alomtegenwoordigheid van digitale media wordt het bewustzijn van de invloed van dat medium des te prangender.

Meer dan ooit tevoren heeft het publiek daarbij een rol: het verleden wordt immers niet langer bewaakt door professoren met lange baarden of strenge archivarissen, maar staat ‘open’ voor iedereen. Dat die openheid niet vrijblijvend en gelijkwaardig is, en we wel degelijk worden gestuurd en gemanipuleerd door nieuwe ‘curatoren’ zoals Facebook, Twitter en Instagram, is een van de zaken waar we ons van bewust moeten zijn.

Andrew Hoskins, die de bundel Digital Memory Studies: Media Pasts in Transition (2017) samenstelde, bestempelt deze paradoxale ‘bevrijding’ van de herinnering als een ontologische verschuiving. Het verleden is ‘digitaal gekaapt’, ontdaan van zijn eens retrospectieve samenhang en stabiliteit. Zijn pleidooi voor een geïntegreerde studie van ‘memory’ en ‘media’ gaat er evenwel aan voorbij dat die twee altijd al vermengd zijn geweest. Iedere vorm van herinneringscultuur heeft immers een materiële drager nodig, of het nu een kleitablet is, een schilderij of een monument.

De paradox is eerder dat media nu tegelijk veel meer en veel minder zichtbaar zijn dan vroeger. Door de digitale revolutie zijn we ons bewuster van de eeuwige (re)mediatie van de herinnering. Tegelijkertijd zijn digitale media zo alomtegenwoordig dat we ze vaak helemaal niet meer kunnen zien. Ze lijken transparant: een doorzichtig scherm tussen ons en de realiteit. Een belangrijke nieuwe taak van memory studies – maar ook van het museum en het archief – is daarom het publiek mediawijs te maken: te zorgen voor bewustwording van de effecten van oude en nieuwe media op hoe we het verleden ervaren.

Interactiviteit?

Ook de vele zogenaamd innovatieve herinneringspraktijken die online en in musea te vinden zijn, verdienen een kritische analyse. ‘Interactiviteit’ – vaak het sleutelwoord in beleidsplannen van instellingen – is lang niet altijd echt gebaseerd op een zinvolle interactie met teksten, beelden of objecten uit het verleden.

Het lijkt soms eerder alsof herinnering en herdenking zonder reflectie of terugkoppeling aan een digitaal medium worden uitbesteed. Is er bijvoorbeeld sprake van ‘herinnering’, van een duurzame aanwezigheid van het verleden, als we op de naam van een van de 7,7 miljoen doden uit de Eerste Wereldoorlog klikken, zoals de website Lives of the First World War van het Imperial War Museum suggereert? Of registreert de website vooral onze vluchtige digitale aanwezigheid?

Dat gebrek aan echte interactiviteit wreekt zich ook in de institutionele herinnering aan de Holocaust. Omdat het onderwerp zo pijnlijk en gevoelig is, schrikken museale instanties ervoor terug om het op een spannende manier levend te houden. In de bundel van Hoskins bespreekt Wulf Kansteiner enkele recente alternatieven, zoals hologrammen van overlevenden. Maar die missen het aura van de ‘echte’ overlevenden, en zijn slechts een simulatie van interactiviteit: alles wat ze kunnen zeggen is immers voorgeprogrammeerd.

Tussen Wunderkammer en Holocausteffect

Veel musea onderschatten de fundamentele mogelijkheden en problemen van de digitale wereld dus nog. Dat blijkt ook uit een tweede uitgave: de bundel Museum and Archive on the Move gaat specifiek in op de vraag hoe culturele instellingen omgaan met de nieuwe, permanente, connectiviteit.

De inleiding geeft een maar al te bekend overzicht van de historische ontwikkeling van het museum als ‘instrument van verlichting’, waarbij het ‘digitale tijdperk’ op een niet bijster originele wijze wordt vergeleken met de historische Wunderkammer, die een speelplaats was van (inter)actieve communicatie.

Die onderschatting keert veelvuldig terug in de bundel. De verandering van het museum in het digitale tijdperk wordt opgevoerd als een quick fix: simpelweg een aanpassing aan een veranderende wereld zou volstaan. Maar wat we nodig hebben is een veel kritischer opstelling, die de centrale rol van het museum en het archief niet als vanzelfsprekend beschouwt, juist omdat digitalisering op een fundamentele manier de rol en de legitimiteit van musea ondermijnt.

En dat terwijl die legitimiteit toch al onder druk stond, bijvoorbeeld met betrekking tot het museum en het archief als plaatsen van koloniale macht, getekend door een gebrek aan inclusiviteit. De vraag die Museum and Archive on the Move wel stelt is die naar eigenaarschap en toegang. Wat wordt er gedeeld en met wie? Hoe gaan traditionele musea die werken met tentoonstellingsverhalen en een selectie van objecten om met fenomenen als open access en big data? Wat betekent het om die data te delen zonder het bijbehorende contextualiserende raamwerk dat het museum biedt?

Die vragen zijn bijvoorbeeld van belang voor herdenkingsplekken, zoals die in Amsterdam-Oost, gebundeld in het Joods Cultureel Kwartier. Ook de voormalige Hollandsche Schouwburg, vanwaaruit Nederlandse Joden werden gedeporteerd, maakt daar deel van uit. Het ‘JCK’ beheert dus informatie die deel uitmaakt van een van de meest pijnlijke episodes uit onze geschiedenis. Hun digitale namenlijst, gepubliceerd op het indrukwekkende digitale Joods Monument geeft de namen weer van meer dan honderdvierduizend Joodse slachtoffers in Nederland.

Dat digitale archief kan allerlei functies tegelijk vervullen. Nabestaanden gebruiken het als online gedenkteken voor slachtoffers die geen graf kregen – een familielid vertelde bijvoorbeeld dat ze iedere zaterdag kaddisj zei bij de pagina van haar vader. Maar het is ook een hulpmiddel bij historisch onderzoek of voor scholen.

De online data zijn ‘vrij’ toegankelijk en daardoor kwetsbaar. Dat vraagt om voortdurende controle en innovatie. Als museum moet je bijvoorbeeld gewapend zijn tegen Holocaustontkenners die speuren naar feitelijke onjuistheden, maar ook openstaan voor gebruikers voor wie het bezoeken van een pagina van een individueel slachtoffer een vorm van eerbetoon is. Zoals veel van zulke databases is het een website en een archief ineen: je kunt zoeken op een naam, maar ook op bijvoorbeeld je eigen straat of stad, of het kamp waar iemand uiteindelijk vermoord is.

Wanneer we onze studenten ermee aan de slag laten gaan, zijn ze steevast gefascineerd en ook geraakt door de nabijheid die de slachtoffers op die manier krijgen. Tegelijk hebben zulke zoektochten ook iets pervers. De macht die je als simpele amateur hebt om vermoorde mensen in te delen en te selecteren naar categorie doet pijnlijk aan. Ernst van Alphen noemde dat ooit het ‘Holocausteffect’ van archieven: het probleem is dat juist het individu in de archieven verdwijnt en dat het archief zo ongewild nazistrategieën herhaalt. Daartegenover stelde hij het persoonlijke verhaal, dat per definitie wel om individuen draait.

Misschien is het daarom dat het Joods Cultureel Kwartier ook meer individuele verhalen en gegevens in de database heeft opgenomen. Daarvoor nam de stichting haar toevlucht tot een vorm van crowdsourcing: een digitale gemeenschap waar amateurhistorici, familieleden en anderen foto’s, archiefmateriaal en andere informatie kunnen delen. Deze informatie wordt gecontroleerd door het museum, dat dus eerder optreedt als poortwachter in plaats van als curator of verteller.

Materialiteit

Naast zulke praktische overwegingen zijn er ook museumwetenschappers die wijzen op meer abstracte ethische overwegingen. In zijn bijdrage aan Museum and Archive on the Move beschrijft Sean Cubitt  de andersheid van media. Die is soms haast buitenaards; we kunnen immers geen media zoals VHS of floppydisks lezen zonder machines. Relatief nieuwe media, zoals cd-roms of mp3’s, verouderen veel sneller dan oudere media zoals papier of 3-mm-film.

Daarom moeten zij eindeloos geherformatteerd worden en verliezen we juist het oorspronkelijke technologische artefact. Bij het archiveren van ‘nieuwe’ media is het dus van belang om hun onleesbare andersheid te erkennen in plaats van teniet te doen.

Zijn inzicht dat het verleden niet kan worden gedupliceerd is belangrijk voor memory studies. Er zijn grofweg twee modellen om te begrijpen hoe herinnering werkt. Het eerste is het wat naïeve idee van een ‘oorspronkelijke’ herinnering aan een historisch feit, die wordt gedragen door een cultureel artefact; denk bijvoorbeeld aan de achtergelaten schoentjes van Joodse kinderen in de Hollandsche Schouwburg. Het tweede model is dat van een constant herscheppen van herinneringen – een afstand die nooit directe toegang tot het verleden biedt.

Het eerste model gaat uit van nabijheid en historische nauwkeurigheid, en kan een verlangen creëren naar contact met wat verloren is gegaan, terwijl het laatste ontkent dat culturele artefacten, zoals films of museumtentoonstellingen, ooit het verleden echt aanwezig of tastbaar kunnen maken. Het is volgens ons van belang dat laatste onder ogen te zien. Zoveel museale framing, zoveel context scheidt ons van de oorspronkelijke gebeurtenis, van wat er gebeurde met het kindje dat de schoenen droeg, dat het publiek zich bewust moet zijn van die afstand. Het verleden krijgt steeds een nieuwe betekenis en dat proces wordt gestuurd door de materialiteit van de media waarin de herinnering verschijnt.

Hoe dat precies in zijn werk gaat, blijkt als we nog eens terugkeren naar de website die het Joods Cultureel Kwartier beheert, Het Joods Monument. Een gedeelte van de gegevens op de website is ook te vinden op een muur in de Hollandsche Schouwburg: daarop staan de 6700 familienamen van alle 104 duizend individuele Joodse slachtoffers. In 2012 opende het museum een installatie, waarbij bezoekers een speciale iPod op een specifieke familienaam konden richten om informatie van individuele slachtoffers op te zoeken in het digitale archief.

Waar de muur voor een zeker aura zorgt en een ritueel mogelijk maakt, zoals het aanraken van een naam of het leggen van een steentje, lijkt het misschien alsof de iPod ongepast is in een herdenkingsruimte. Het tegendeel bleek het geval. De digitale interactie met de muur schiep nieuwe vormen van betekenisgeving, toegesneden op de  specifieke behoeften van bezoekers. Het heeft geen zin om deze drie media – de muur, de iPod en de website – afzonderlijk te bestuderen, omdat ze elkaar aanvullen en juist samen een affectief en interactief gedenkteken vormen.

Voorbij de toegankelijkheid

Wat is er nu nodig? Niet het afremmen van digitale ontwikkelingen of het dichtgooien van het archief, geen terugkeer naar een statische museuminrichting. Integendeel, instellingen moeten het publiek bewust maken van de effecten van remediatie. Dat wil zeggen: meer aandacht besteden (ook in het hoger onderwijs) aan digitale geletterdheid. En dat wil vooral zeggen: meer zelfreflectie in en van het museum.

Aangezien de vorm van een erfgoedobject niet los kan worden gezien van de inhoud, moeten curatoren bezoekers helpen te begrijpen welke processen van bemiddeling en digitalisering ten grondslag liggen aan hun ervaringen van het verleden. Belangrijk is het om een kader te scheppen waarmee bezoekers on- en offline met het verleden om kunnen gaan op een manier die relevant is voor hun eigen leven. Daarom moeten we kritisch zijn – niet op de technologieën zelf, maar wel op de illusie van hun transparantie.

Culturele instellingen moeten vooral niet proberen een totale onderdompeling teweeg te brengen waarbij de technologie steeds onzichtbaarder wordt, zoals met hologrammen van overlevenden van de Holocaust. In plaats daarvan moeten ze het ‘andere’ van de technologische artefacten omarmen, om gebruikers en bezoekers te laten erkennen dat ze nooit echt toegang kunnen krijgen tot het verleden, of het volledig kunnen begrijpen en toe-eigenen. Dat zou de weg vooruit zijn in het digitale heden dat voor we het weten ons verleden zal zijn geworden.

Over de auteurs

 

Yra van Dijk is hoogleraar Moderne Nederlandse Letterkunde in Mondiaal Perspectief aan de Universiteit Leiden. In 2018 verscheen haar monografie over het werk van Arnon Grunberg in het licht van de traumatische geschiedenis van de Shoah: Afgrond zonder vangnet (Nijgh & Van Ditmar).

David Duindam is onderzoeker en bestuurslid van de Amsterdam School for Heritage, Memory and Material Culture en docent Literary and Cultural Analysis aan de Universiteit van Amsterdam. In 2019 verscheen van zijn hand Fragments of the Holocaust: The Hollandsche Schouwburg as Site of Memory (Amsterdam University Press).

---

Foto boven aan artikel

Het Joods Monument. Bron: Joods Monument

Het jaar 2020 was om twee redenen vol betekenis voor de herdenking van de Holocaust en de Tweede Wereldoorlog. Het markeerde om te beginnen de viering van 75 jaar bevrijding van de laatste naziconcentratiekampen. Tegelijkertijd was 2020 het (eerste) jaar waarin veel van deze herdenkingen door de COVID-19-pandemie noodgedwongen online gepresenteerd werden aan het publiek. Natuurlijk nam het gebruik van digitale media de afgelopen jaren al behoorlijk toe. Maar door de pandemie werd het internet voor het eerst de voornaamste vorm van communicatie tussen herdenkingsinstellingen en bezoekers.

2020 was een jaar vol uitdagingen. Terwijl iedereen probeerde te wennen aan thuiswerken en -studeren, en velen hun zorg- en opvoedplichten moesten zien te combineren met online vergaderen, zochten herdenkingsinstellingen en musea in 2020 naarstig naar manieren om de Holocaust en de Tweede Wereldoorlog digitaal te herdenken. Niet alleen vanwege het feit dat Europa 75 jaar bevrijding niet onopgemerkt voorbij kon laten gaan. Maar ook omdat het na 75 jaar steeds minder vanzelfsprekend is dat overlevenden aanwezig zijn bij de plechtigheden. Wie dan wel, en in welke vorm dan, was de vraag. Nietsdoen was simpelweg geen optie.

Als onderzoeker gespecialiseerd in digital memory en media studies, in het bijzonder in relatie tot de Holocaust en andere genocides, stelde ik mijzelf de vraag in hoeverre de omschakeling naar online herdenken onze opvattingen verandert over wat een herdenkingsevenement is en typeert. En nodigen de noodgedwongen aanpassingen in 2020 ons uit de integratie van digitale media bij dit soort evenementen in het vervolg serieuzer te nemen?

Stenen, bloemen, vlaggen

Nadenken over de digitalisering van herdenkingsplechtigheden vraagt natuurlijk allereerst om een heldere afbakening: wat onderscheidt herdenkingsceremonies eigenlijk van andere vormen van gedenken en herinneren? Als typering van dergelijke ceremonies verschijnen misschien om te beginnen monumenten, gedenktekens en historische locaties op je netvlies, of de attributen die gedragen of gebruikt worden tijdens de plechtigheden, zoals stenen, bloemen en vlaggen.

Het kan ook zijn dat je vooral moet denken aan het verloop van de plechtigheid – terugkerende betuigingen, gebeden en liederen – of aan de individuen en groepen die uitgenodigd worden om deel te nemen. Als herdenkingsevenementen online gaan, verdwijnen echter veel van deze materiële aspecten uit beeld. Dan kan bijvoorbeeld slechts een beperkte groep mensen aanwezig zijn op de herinneringslocatie en deelnemen aan handelingen zoals de kranslegging.

Dat was in 2020 ook het geval bij VE Day en Remembrance Sunday in het Verenigd Koninkrijk. Hier mocht maar een klein aantal mensen participeren in de kranslegging en herdenkingstochten. Van een digitalisering van deze herdenkingen was daarbij overigens verder geen sprake, alleen van een uitgezonden registratie. Het grootste deel van het publiek bestond uit toeschouwers op afstand: mensen die thuis meekeken. Omdat de plechtigheden via de publieke omroep werden uitgezonden, betrof het hier een nationaal publiek.

Wellicht is voor andere ceremonies online streaming een beter uitzendmiddel, helemaal als de plechtigheid een wereldwijd publiek aanspreekt, of als de plechtigheid een diasporagemeenschap samenbrengt waarop de publieke omroep zich normaal gesproken niet richt.

Global village

Maar eerst nog terug naar de vraag wat herdenkingsplechtigheden typeert. Voor een nader antwoord dook ik in de meest invloedrijke teksten over herdenkingen, variërend van Emilé Durkheim, Edward S. Casey en Paul Connerton tot Aleida Assmann. Ik zocht naar de essentie van herdenkingsevenementen búíten de materiële aspecten die ik hierboven noemde.

De academische literatuur benadrukt drie thema’s die in commemoration events centraal staan, namelijk sacraliteit (die niet religieus van aard hoeft te zijn, maar verwijst naar een intens gemeenschapsgevoel), herhaling en belichaamde participatie. Voor mij benadrukken deze drie aspecten de ‘co’ van ‘commemoratie’: het gezamenlijk aangaan van herinneringsactiviteiten binnen de context van specifieke ritualistische handelingen of materiële locaties en objecten.

Nu is natuurlijk al vaak naar het internet verwezen als een ruimte die ons ‘samenbrengt’, of een netwerk van ruimtes. Ik denk hier aan Marshall McLuhans bekende concept van de global village en aan de voorspellingen die er in de jaren negentig werden gedaan over hoe het internet en mobiele telefoons ons meer met elkaar zouden verbinden. Is het dus mogelijk om een intens gemeenschapsgevoel te bewerkstelligen met digitale middelen? Of vermindert het belang van materiële herdenkingstradities – waar mensen van oudsher lichamelijk bij aanwezig zijn – als deze plechtigheden online gaan?

Laten we ons eens over deze vragen buigen aan de hand van twee voorbeelden van herdenkingen uit 2020 waarbij digitale technologie werd gebruikt.

20 april 2020: Yom HaShoah (27 Nisan)

Het herdenkingsevenement Yom HaShoah – ‘dag van vernietiging en heldendom’ – is een van oorsprong Israëlische herdenkingsdag die erkend wordt door Joodse diasporagemeenschappen over de hele wereld. In tegenstelling tot de Internationale Herdenkingsdag voor de Holocaust, die draait om de bevrijding van Auschwitz-Birkenau en de aandacht vestigt op de wreedheid van de concentratie- en vernietigingskampen, herdenkt Yom HaShoah de verhalen van het Joods verzet, met name in het getto van Warschau.

In 2020 werd Yom HaShoah vanuit het Verenigd Koninkrijk gelivestreamd via een speciale webpagina. Ook ging de herdenking vergezeld van een live Twitterfeed vanuit het officiële account @yomhashoahuk. In veel opzichten hield de plechtigheid vast aan eerdere offline tradities, met uitvoeringen van de Hatikvah (‘de hoop’), het Britse volkslied en het Jiddische partizanenlied ‘Zog nit keyn mol’, geschiedenislezingen, geloften en het uitspreken van het Jizkor (herinneringsgebed) en het Kaddisj. Maar zoals de spreker opmerkte ‘spreken we gewoonlijk niet een Kaddisj uit zonder een minjan’ (tien joodse mannen).

De uitzonderlijke omstandigheden dwongen dus tot het breken van de traditie, al was er uiteraard een zeer grote kans dat er digitaal wél tien mannen aanwezig waren, alleen niet in dezelfde fysieke ruimte. Het moment bood stof tot nadenken over wat het betekent om samen te zijn in digitale ruimtes.

Het meest aangrijpende moment in de plechtigheid was de kaarsceremonie. Onder normale omstandigheden ziet men bij Yom HaShoah wellicht een heel stadion of gemeenschapshuis verlicht door honderden, zo niet duizenden van deze kleine lichtjes. De digitale plechtigheid in 2020 bootste de kaarsceremonie na door mensen samen te brengen op een manier die deed denken aan hoe het zou zijn geweest als ze er lijfelijk bij aanwezig waren. Eerst staken zes overlevenden die fysiek bijeen waren een kaars aan. Een voor een werden ze op de livestream in beeld gebracht.

Vervolgens verschenen ze alle zes in afzonderlijke schermpjes in een galerijweergave. Daarna kondigde men het gezamenlijke aansteken van de kaarsen aan. Meteen hierop vulde het beeldscherm zich met 25 schermpjes waarop de mensen die deelnamen met een voordracht of uitvoering gelijktijdig hun kaarsen aanstaken. De gastheer, Henry Grunwald, nodigde de thuisparticipanten vervolgens uit om hun kaars ook aan te steken en een foto hiervan te delen op sociale media.

Twitter ‘ontstak’ in een explosie van talrijke foto’s van de speciale Yellow Candle-kaarsen die waren verdeeld onder de thuisparticipanten. Elk van deze kaarsen was voorzien van de naam van en een kort verhaal over een Holocaustslachtoffer. Elke tweet ging vergezeld van de hashtag #yellowcandle. Zo creëerde men een moment van verbondenheid tussen alle kaarsaanstekers.

Hoewel de Yom HaShoah-herdenking in het Verenigd Koninkrijk gepresenteerd werd via een digitale interface, repliceerde het verder de stijl van uitvoering en manier van deelname van eerdere, vertrouwde plechtigheden waar men in het verleden fysiek bij aanwezig kon zijn. De livestream en de ingebedde Twitterfeed dienden als uitzendmiddelen die niet zo enorm afwijken van de door de publieke omroep uitgezonden televisieopnames van VE Day en Remembrance Sunday.

Er was echter één opvallend verschil, namelijk dat het aansteken van de kaars een gedeelde handeling werd. In plaats van de plechtigheid te bekijken als een gefilmd evenement, konden participanten zelf deel uitmaken van de gebeurtenis via het bijdragen aan de Twitterfeed.

15 april 2020: viering van 75 jaar bevrijding van Bergen-Belsen

Waar de ceremonie voor Yom HaShoah normaliter overal gehouden kan worden, zolang de locatie maar groot genoeg is voor de gewenste publieksgrootte, is de viering van de bevrijding van Bergen-Belsen een plaatsgebonden evenement. Het is daarom niet verrassend dat er op de plek waar het beruchte krijgsgevangen en -concentratiekamp ooit stond het afgelopen jaar kleine anderhalvemeterplechtigheden werden gehouden.

Hieraan deden Duitse hoogwaardigheidsbekleders, scholieren en herdenkingsmedewerkers mee. De bijdragen van de scholieren en herdenkingsmedewerkers waren van tevoren opgenomen en samen met toespraken en ander materiaal geplaatst op een speciale website. De officiële kranslegging door politici werd uitgezonden op de NDR.

Toen ik deze uitzending bekeek, werd ik getroffen door de afstand die de verslaggever door zijn taalgebruik creëerde. Het evenement werd duidelijk aan ons ‘uitgezonden’ in plaats van dat wij kijkers deelnamen. Er was sprake van een ‘wij’ die erbij waren en een ‘u’ – het publiek – die er niet bij was. De televisieverslaggeving betrok daarmee de mensen thuis niet bij de herdenking, zoals dat wel gebeurde bij de livestream van de Yom HaShoah-ceremonie in het Verenigd Koninkrijk.

De herdenkingswebsite daarentegen nodigde op verschillende manieren uit tot digitale deelname. Er was een virtueel gastenboek en er stond een lijstje met voorgestelde hashtags, waaronder #bbandme en #bergenbelsen75 (hoewel de tweede geschikter was dan de eerste, die ook veel gebruikt bleek bij foto’s van mensen met hun huisdieren).

Interessant was ook dat een link werd gelegd met het werk van andere Duitse herdenkingslocaties middels de sociale-mediacampagne #befreiung75. Deze campagne, op touw gezet door toenmalig hoofd Onderwijs bij de gedenkplaats concentratiekamp Neuengamme Iris Groschek, liep van januari 2020 tot mei 2020.

Historische locaties die deel uitmaakten van een netwerk van geweld, marteling en moord werden door hashtags en een twitteraccount samengebracht in een netwerk van herinnering. In plaats van één moment van intens gemeenschapsgevoel te creëren, verspreidde men zo het gevoel over een breder publiek en het potentieel bereik over een langere periode.

De vluchtigheid voorbij

Wanneer we ‘herdenkingsevenementen’ definiëren, zien we ze als gebeurtenissen: momenten die wellicht terugkerende handelingen bevatten, maar desondanks in zichzelf uniek en onherhaalbaar zijn. De gevoelens en de betrokkenheid die zij teweegbrengen zijn daarmee intens, maar ook vluchtig. Het verspreiden van het gemeenschapsgevoel door de tijd en de ruimte heen maakt dat de intensiteit niet zo vluchtig is. Daar is wat voor te zeggen. Ik zeg niet dat we dat alleen met digitale middelen kunnen bereiken. We dienen voorzichtig te zijn met de aanname dat digitale media in grotere mate uitnodigen tot ‘participatie’ dan andere media.

De reden hiervoor is dat we altijd al ‘participeerden’ in culturele gebeurtenissen en uitingen, lang vóór de komst van het internet. Het internet biedt ook niet altijd andere of nieuwe vormen van participatie aan. Niettemin zet de notie van de hashtag als distributiemiddel van betrokkenheid ons aan tot nadenken.

Het laat ons nadenken over de temporele begrenzing van herdenkingsevenementen en hoe we hun impact in de toekomst kunnen verruimen, voorbij de vluchtigheid van een specifiek herdenkingsmoment. Het is goed mogelijk dat we dit net zozeer offline als online kunnen bewerkstelligen.

Online herdenken kan grenzen afbreken tussen het exclusieve ‘wij’ van de herdenkingsgemeenschap en ‘de anderen daarbuiten’, en zo de herdenking toegankelijker maken (hoewel goede marketing noodzakelijk blijft om daadwerkelijk een nieuw publiek te bereiken). Maar het digitaliseren van een evenement leidt niet vanzelfsprekend tot meer toegankelijkheid, gemeenschappelijkheid of participatie.

Het simpelweg in leven roepen van een hashtag door een organisatie wil nog niet zeggen dat hij daadwerkelijk in gebruik raakt. Zo bracht de #befreiung75-campagne vooral officiële herdenkingsinstellingen, politici en overlevenden en hun familie samen – niet een breder publiek. Bij het Yom HaShoah-evenement in het Verenigd Koninkrijk gaf de inzet van sociale media deelnemers vooral een plaatsvervangende ervaring voor de normaliter fysiek gehouden bijeenkomst. De ceremoniemeesters hanteerden nog steeds een taal die een specifieke herinneringsgemeenschap afbakent en hun groepsidentiteit versterkt, maar daarmee ook anderen uitsluit.

Als we de betrokkenheid bij herdenkingen duurzamer en inclusiever willen maken, dienen we goed na te denken over de structuur van de evenementen en hoe we media en technologie – digitaal of niet – gebruiken. We moeten er vooral niet van uitgaan dat veranderingen vanzelf komen wanneer we de keuze maken voor een bepaald platform.

Vertaald door Yi Fong Au

Over de auteur

 

Dr. Victoria Grace Walden is senior lecturer in mediastudies en lid van het Weidenfeld-instituut van Joodse studies aan de Universiteit van Sussex. Ze schreef het boek Cinematic Intermedialities and Contemporary Holocaust Memory (2019). Ze beheert de website www.digitalholocaustmemory.com en is onder de naam @Holocaust_digi actief op Twitter.

---

Verder lezen

Aleida Assmann, Shadows of Trauma: Memory and the Politics of Postwar Identity. New York: Fordham University Press, 2016.

Edward S. Casey, Remembering: A Phenomenological Study (2e editie). Bloomington/Indianapolis: Indiana University Press, 2010.

Paul Connerton, How Societies Remember. Cambridge: Cambridge University Press, 1989.

Émile Durkheim, The Elementary Forms of Religions Life (vertaling Carol Cosman). Oxford: Oxford University Press, 2001 [1912].

---

Foto boven aan artikel

Onderdeel van de Yom Hashoah-herdenking was het opsteken van een kaars. Bron: YouTube Yom HaShoah UK

Het aantal ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog slinkt snel. Tegelijkertijd komen er steeds meer mogelijkheden om met ooggetuigenverhalen in contact te komen. Zo zijn er intussen vele tienduizenden interviews online beschikbaar. Sinds kort kennen we ook de zogenoemde Holocaust-hologrammen: opnamen van Holocaustoverlevenden die, dankzij 3D-opnameapparatuur en spraakherkenningstechnologie, live antwoord lijken te geven op vragen uit het publiek.

Hiermee zijn dus niet alleen de getuigenissen zelf voor de toekomst vastgelegd, maar wordt ook de mogelijkheid tot interactie met overlevenden bewaard – een even opmerkelijke als spectaculaire poging om de tijd stil te zetten. Maar wat willen we eigenlijk met deze op afroep beschikbare oorlogsherinneringen?

Oppervlakkig gebruik

Voor mijn onderzoek naar online ooggetuigenissen over de Tweede Wereldoorlog bestudeerde ik onder meer de website Getuigenverhalen.nl. Deze site, die wordt beheerd door het NIOD, geeft toegang tot een collectie video-interviews over uiteenlopende aspecten van de Tweede Wereldoorlog in Nederland, in Nederlands-Indië en op Aruba. Zo’n vijfhonderd interviews zijn op thema geordend en op trefwoord doorzoekbaar.

Dit betekent dat een websitebezoeker een willekeurige zoekterm kan intypen, bijvoorbeeld de eigen woonplaats of ‘onderduiken’. Het systeem geeft vervolgens alle videofragmenten uit de hele collectie terug waarin die zoekterm(en) voorkomen. Dit ‘googelen’ in interviews – of eigenlijk in de achterliggende, volledig uitgeschreven tekstversies daarvan – is de nieuwe standaard voor dit soort collecties.

De site wordt zo’n 1500 keer per maand bekeken. Maar: de gemiddelde duur van een sessie is slechts 2.56 minuten. Ook heeft sinds de lancering van deze website in 2010 niemand ooit een volledig interview bekeken. Wat gaat er mis als er zoveel tijd en geld is gestoken in het maken en ontsluiten van deze interviews en ze vervolgens maar buitengewoon kortstondig worden bekeken?

Publiekgestuurd

Wat mijn onderzoek allereerst laat zien, is dat dit medium – doorzoekbare online interviewcollecties – een nieuw soort interactie met getuigenissen genereert. Websitebezoekers kunnen (of moeten) kiezen tussen onderwerpen, getuigen, interviews en fragmenten. Met hun zoekactie op de site starten ze in feite de (asynchrone en gemedieerde) conversatie met de ooggetuige.

Dit plaatst hen in een actieve positie. Dat is anders dan bij gastlessen, tentoonstellingen en documentaires, waar de getuige, de curator of de documentairemaker bepaalt wat er wordt verteld, voor hoelang en in welke volgorde en context. Die zijn ‘aanbodgestuurd’, terwijl interviewportals vraag- of publiekgestuurd zijn.

Mijn enquête, die een jaar lang aan Getuigenverhalen.nl was gekoppeld, bracht aan het licht dat ruim de helft van de websitebezoekers, dus ook degenen die maar een paar minuten bleven, kon vinden wat zij of hij zocht. Dat varieerde van algemeenheden als ‘zeer veel mooie indrukwekkende verhalen’, ‘allerlei soorten verhalen die de oorlog tot leven wekken’ en ‘persoonlijke emoties’ tot meer specifieke zoekdoelen als ‘vrouwen uit het verzet’, ‘interview met Geert Nales’ of zelfs ‘mijn opa’.

We moeten daarom niet zozeer denken in termen van mislukking of succes, al kan de gebruiksvriendelijkheid van deze specifieke website wel beter. Productiever is om bezoekers van dit soort sites goed toe te rusten op de actieve rol die het medium van hen vraagt. Weten ze bijvoorbeeld dat hun zoektermen letterlijk in de tekst van een interview moeten staan om dat interview naar boven te laten komen? Zo niet, dan levert hun zoekactie niet gauw goede resultaten op.

Emotie of informatie?

Mijn tweede conclusie is dat we eigenlijk maar op een zeer specifieke, om niet te zeggen beperkte manier in ooggetuigenissen geïnteresseerd lijken te zijn. De nieuwe, door technologie gedreven interactiemogelijkheden met ooggetuigenissen zoals de interviewportals en de hologrammen maken zichtbaar wat al tijden aan de gang is: we zoeken vooral emotie in oorlogsgetuigenissen, we willen van oorlogsgetuigen voornamelijk horen hoe ze met de ellende zijn omgegaan en we willen jongeren door middel van getuigenverhalen empathie bijbrengen.

Dat is belangrijk, maar waarom zien we ooggetuigen vooral als voorbeelden van hoe je met trauma en verlies kunt omgaan, en niet ook als belangrijke informatiebron over de oorlog?

Hoewel interviewportals nog nauwelijks in het onderwijs worden gebruikt, liggen juist op dit punt grote mogelijkheden. Een gastspreker in de klas geeft één kant van één verhaal, waarna de docent verder gaat met het hoofdstuk over de ‘Tijd van televisie en computers’. Een interviewportal bezoeken met een zoekterm als ‘onderduik’ levert daarentegen tientallen verschillende aspecten, ervaringen en perspectieven op over dat ene verschijnsel. Juist die meerstemmigheid roept vragen op en geeft inzichten waar leerlingen ook buiten het onderwerp ‘Tweede Wereldoorlog’ iets aan kunnen hebben.

Om die meerstemmige en soms tegenstrijdige informatie goed te kunnen duiden, is het nodig dat je mondelinge bronnen op waarde kunt schatten. Ook op dat punt kunnen interviewportals helpen. De afstand die het computerscherm creëert, en die doorgaans als beperking wordt ervaren, is ook de kritische distantie die nodig is om je af te vragen, zoals een van de leraren in opleiding deed die deelnam aan mijn onderzoek, of iemand die tijdens de oorlog twee jaar oud was wel echt een ooggetuige genoemd kan worden.

Die realisatie kan het startpunt zijn van een onderwijsleergesprek over bronkritiek, herinnering als bron en waar we onze kennis over de oorlog eigenlijk vandaan hebben. Een grootschalige vakdidactische studie die in 2017 in Duitsland is verricht, bevestigt dit. Hoewel leerlingen bij een live gastles het idee hadden meer te hebben geleerd, scoorden deze leerlingen lager op vragen over kritisch historisch denken over het onderwerp van de gastles dan leerlingen die hetzelfde verhaal van dezelfde ooggetuige op video hadden gezien.

Het wegvallen van de ooggetuigengeneratie is een groot verlies, maar biedt dus ook didactische kansen. Goede, gebruiksvriendelijke technologie zou moeten inspelen op de actieve rol die het publiek in dit tijdperk zonder ooggetuigen heeft.

Over de auteur

 

Dr. Susan Hogervorst is universitair docent Cultuurgeschiedenis aan de Open Universiteit. In samenwerking met de Erasmus Universiteit Rotterdam en het NIOD deed ze onderzoek naar het gebruik van interviews met ooggetuigen van de Tweede Wereldoorlog in de klas, in musea en online, en schreef hierover onder meer The era of the user. Testimonies in the digital age.

---

Foto bovenaan artikel

In het Illinois Holocaust Museum & Education Center kunnen groepen “in gesprek” met een hologram van een Holocaust-overlevende. Foto: Illinois Holocaust Museum & Education Center

Kunstuitingen kunnen oorlogsverschrikkingen zeer effectief in beelden vatten, én ons beeld van de geschiedenis danig doen kantelen. In deze nieuw rubriek lichten we daarom steeds een theaterstuk, tentoonstelling of andere kunstuiting uit waarin de oorlog een belangrijke rol speelt. Belle van Heerikhuizen, regisseur bij KONVOOI, bijt het spits af.

Op 28 november 2018 schuif ik in hun kantoor aan de Amstel aan tafel bij de organisatie van Theater Na de Dam. De vraag: of ik interesse heb om iets te maken voor 4 mei 2020. Het is geen moeilijke vraag. We lopen een rondje, eten een broodje, drinken een kopje koffie en twee uur later is het beklonken.

Verheugd informeer ik Jacob de Groot, Jasper van Hofwegen en Victor IJdens van mijn muziektheatercollectief KONVOOI. Onze eerste voorstelling ILIAS moeten we dan nog maken en nu al een tweede voorstelling in het vooruitzicht hebben, stemt hoopvol.

Na veel gesprekken over interessante en ingewikkelde thema’s komt Victor op een blauwe maandag eind 2019 aan met de Wannsee-conferentie. De uitgegeven notulen zijn ontluisterend bronmateriaal. Voor wie niet weet wat de Wannsee-conferentie is (zoals ikzelf tot voor kort): op 20 januari 1942 kwamen vijftien nazikopstukken bijeen in een villa aan de Wannsee om een ‘eindoplossing voor het Jodenvraagstuk’ te formuleren.

Ze rookten een sigaar, aten een hapje, dronken een cognacje en nog geen twee uur later was het beklonken. De treinen, de gaskamers, de verbrandingsovens. U weet het wel. Maar ik wist het niet, dat dit aan een vergadertafel bedacht is. Dat taal en cijfers tot de onoverkomelijke ‘oplossing’ hebben geleid. Dat eufemismen als evacuatie en genadedoding in de mond genomen werden en dat daarmee genocide bedoeld werd

De Wil, De Cijfers en De Wet

We wilden een voorstelling maken met weinig poespas en veel aandacht voor de taal. In de kleine zaal van Theater Bellevue zou het publiek met de drie acteurs aan tafel zitten en getuige zijn van een van de efficiëntste vergaderingen uit de geschiedenis.

Maar toen kwam corona. Met het publiek rond de tafel zat er niet meer in. Twijfel of we door zouden gaan was er niet. De beslissing om een hoorspel te maken werd dezelfde avond nog genomen. We gingen verder met het bewerken van de tekst zonder dat we nog na hoefden te denken over de enscenering. De focus kwam nu alleen nog maar meer op de taal te liggen. We konden geen commentaar in een oogopslag stoppen. Het publiek zou alleen met zichzelf en de woorden zijn.

Via Zoom en Google Docs discussieerden we over de tekst. We wilden geen nadruk leggen op de verschillende rangen en de psychologie van de afzonderlijke aanwezigen. Wij wilden de denkstappen uitlichten, de argumenten die aangevoerd werden. De vijftien mannen brachten we terug tot drie stemmen die we De Wil, De Cijfers en De Wet noemden.  Ze vergaderden over de dood van elf miljoen mensen, maar beschouwden het als een lastige puzzel die zo elegant mogelijk opgelost diende te worden.

Waar de mannen aan de Wannsee zo nu en dan hun vergadering onderbraken voor een verfrissing of versnapering, kozen wij ervoor om de taal af te wisselen met close harmony-liedjes van The Comedian Harmonists. Het lichtvoetige karakter van de Duitse muziek uit de jaren dertig leek ons een goede tegenhanger voor de ambtelijke taal. Tijdens de opnames realiseerden we ons dat er ook een overeenkomst was. De close harmony zit ingenieus in elkaar en toont de Duitse denkkracht die ook zo veel schoonheid voortgebracht heeft.

Geblinddoekte getuige

Tijdens het schrijven, repeteren en opnemen was ik ongevoelig geworden voor de woorden van het hoorspel. Ze raakten me niet meer. Ik vroeg me af of de zakelijke toon wel de juiste was. Twee dagen zat ik naast Femke Bosma, die de tekst monteerde. Na acht uur luisteren en herluisteren keek ik naar opzij en zag haar met uitgeholde ogen kijken.

Een paar dagen later kreeg ik een proefversie opgestuurd met het ruimtelijke 8D-geluid ingevoegd. Ik zette mijn koptelefoon op, sloot mijn ogen en drukte op play. De stemmen waren niet meer van Jacob, Jasper en Victor. Voor het eerst betekenden de woorden weer iets.

Ik hoorde hoe geopperd werd gas te gebruiken. Voor het eerst realiseerde ik me dat dit geen theater, maar geschiedenis was.

Ik voelde me een geblinddoekte getuige. Ik wilde de mannen zien, ze aanwijzen en verantwoordelijk stellen.

Het is 4 mei 2020 en ik ben net twee minuten stil geweest. Hopelijk met vele anderen tegelijk doe ik mijn oortjes in en zet het hoorspel aan. Vanuit achterin de zaal beschouw ik het publiek, houd nauwlettend in de gaten hoe ze reageren. Maar dan in mijn hoofd, vanaf mijn eigen bank thuis. Ik probeer me te verplaatsen in iedereen die nu luistert, maar verbonden voelt het niet. Na afloop staat de teller op 400 luisteraars, meer dan we in vier dagen bij elkaar hadden kunnen spelen. Er is geen foyer om na te praten, dus moeten we het hebben van sms’jes. Het hoorspel lijkt gewerkt te hebben. Zij die reageerden noemen het indringend, afgrijselijk en bizar en misten het live element niet.

Over het hoorspel

WANNSEE is een productie van Orkater & Theater na de Dam. Met stemmen en muziek van: Jacob de Groot, Jasper van Hofwegen en Victor IJdens. Regie: Belle van Heerikhuizen. Muziek: Bart Sietsema. Geluidsopname: Robert van Delft. Mixage: Femke Bosma. Sound design: Marte Bosma. Met dank aan: “Conspiracy” van Loring Mandel.

Beluister het hoorspel op Soundcloud of Spotify.

Over de auteur

 

Belle van Heerikhuizen (1992) studeerde in 2016 af aan de regieopleiding van de Toneelacademie Maastricht met de voorstelling Een Lolita (winnaar Ton Lutz Award). Sindsdien maakt ze voorstellingen bij onder andere de Toneelmakerij en Orkater. In 2019 won ze de Zilveren Krekel voor Sweet Sixteen, over zelfdoding onder jongeren.

---

Foto bovenaan artikel

De opname van het hoorspel (Belle is rechts).

Hoe blijft de Holocaust levend in de herinneringscultuur in Nederland? Is het wenselijk om het onderwerp op scholen te koppelen aan actuele kwesties zoals het vluchtelingenvraagstuk? En welke rol spelen gedenkmonumenten? Marlies Dinjens sprak met Cleveringa-hoogleraar Katja Happe en Wichert ten Have van de International Holocaust Remembrance Alliance over de herdenkingscultuur anno 2020.

Aan het Zwitserse Meer van Genève spraken regeringsleiders van 32 landen in 1938 over de opvang van Joodse vluchtelingen. De Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt had de wereldleiders uitgenodigd om naar het schilderachtige kuuroord Évian te komen, te midden van de bossen, voor overleg over het verhogen van de immigratiequota.

Het was een van de meest treurniswekkende bijeenkomsten over vluchtelingen ooit, constateerde de Militaire Spectator twee jaar geleden in een artikel. De ene na de andere regeringsvertegenwoordiger sprak “gloedvol” over het verschrikkelijke lot van de Joden, om vervolgens de redenen op te sommen waarom zijn land “helaas niet in de positie was om hulp te bieden”.

Kan en mag je een parallel trekken tussen de Holocaust en het hedendaagse vluchtelingenvraagstuk? En is dit een goed uitgangspunt voor lessen op de middelbare school, bijvoorbeeld bij het vak Burgerschap? Het is een van de vragen die aan de orde komen in een gesprek met Katja Happe en Wichert ten Have.

Zeker, zo meent de laatste, speciaal adviseur van de International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA). Binnen deze ngo werken experts en politici/diplomaten uit bijna alle Europese landen, Israël, de Verenigde Staten, Canada, Argentinië en Australië samen aan educatieve projecten en onderzoek rond de herdenking van de Holocaust.

“Regeringsleiders voeren nu geregeld internationaal overleg over de vluchtelingencrisis”, zegt Ten Have. “Je kunt meteen een parallel trekken naar hoe dat vlak voor de Tweede Wereldoorlog is gegaan. Dit is een heel belangrijk element in de context van de herdenking van de Holocaust die kan bijdragen aan hoe we aankijken tegen het opvangen van vluchtelingen in deze tijd.

Natuurlijk zijn de verschillen tussen de Holocaust en het vluchtelingenvraagstuk groot, maar het gaat erom dat je mensen aan het denken zet over de gevolgen van wel of niet handelen of van het treffen van bepaalde maatregelen.”

De experts van de IHRA hebben zich al vaak gebogen over de vraag hoe de Holocaust aan bod zou moeten komen in het onderwijs. “Herdenking van en aandacht voor de Holocaust kan en moet niet zonder na te denken over de betekenis die deze geschiedenis heeft voor de eigen tijd”, vindt Ten Have. Vooral in het onderwijs, dat een grote rol speelt bij het levend houden van de herinneringen aan de Holocaust onder de jongere generaties.

In dat kader formuleerde IHRA onlangs de Recommendations on Teaching and Learning about the Holocaust. Docenten en specialisten op het gebied van Holocauststudies concludeerden namelijk dat het voor leraren makkelijker zou zijn als er richtlijnen zijn over hoe dit onderwerp binnen het onderwijs moet worden behandeld. “In veel landen is er natuurlijk vrijheid van onderwijs en kun je als overheid niet opleggen wat er precies in de les moet worden behandeld. Maar het is wel mogelijk om richtlijnen te schetsen en dat is hiermee gebeurd.”

In gesprek met verveelde pubers

Katja Happe werd dit jaar geïnstalleerd als Cleveringa-hoogleraar en schreef het monumentale werk Veel valse hoop. Dit in 2018 verschenen boek wordt inmiddels gezien als een van de standaardwerken over de Jodenvervolging in Nederland. Maar Happe is ook ervaringsdeskundige als het gaat om met kinderen en jongeren spreken over de Holocaust. Zij stipt het thema vaak aan als ze schoolklassen rondleidt in het voormalige kamp in Ladelund, Duitsland.

Kamp Ladelund was een buitenkamp van het concentratiekamp Neuengamme en bestond slechts kort, van 1 november tot 16 december 1944. Er waren meer dan 2000 gevangenen in het kamp, die moesten werken aan de Friesenwall, een verdedigingslinie. Ook mannen die waren opgepakt tijdens de razzia in Putten kwamen hier om het leven.

Happe: “Ik zeg tijdens die rondleidingen altijd: het gaat hier in Ladelund om aandacht voor het respect en waarden van de mens. Vervolgens is het natuurlijk een belangrijke vraag hoe het zit met het hedendaagse respect ten opzichte van andere mensen, ten opzichte van vluchtelingen. Het eerste artikel uit de Duitse grondwet stelt dat de menselijke waardigheid onaantastbaar is. Dat geldt voor alle mensen, dus ook voor vluchtelingen. Zo kun je dus op een goede manier een koppeling maken tussen het herdenken in Ladelund, de herinneringen aan het nationaalsocialisme en het verhaal van vluchtelingen.”

Natuurlijk zijn er soms verveelde pubers die weinig belangstelling kunnen opbrengen voor wat ze zien in het kamp, maar die zijn gelukkig in de minderheid, stelt Happe. “Ik benadruk ook altijd dat ze alles mogen vragen. Als ze daarop kunnen vertrouwen als je met hen in gesprek gaat, worden ze vaak opener. Dan uiten ze hun mening en vragen echt door. Dat is altijd spannend en goed.”

Burgerschapsonderwijs

Op sommige scholen met leerlingen van verschillende etnische achtergronden vinden geschiedenisdocenten het lastig om de Holocaust in de les te behandelen. Uit onderzoek uit 2010 van weekblad Elsevier en onderzoeksbureau ResearchNet onder 339 docenten bleek dat een op de vijf docenten in de vier grote steden weleens heeft meegemaakt dat hij of zij de Holocaust niet of nauwelijks ter sprake kon brengen, omdat met name islamitische leerlingen daar moeite mee hadden.

Ten Have: “In de richtlijnen die we uitbrachten komt het verschil in culturele afkomst als aandachtspunt aan de orde , en later gaan we het nog uitgebreider behandelen. We noemen nadrukkelijk dat je rekening moet houden met andere achtergronden en leerlingen niet in een hoek moet drukken, maar moet proberen om het onderwerp met begrip én verduidelijking te benaderen.”

Hoe doe je dat het slimste? “Door te bevragen in welke context de Holocaust in Nederland plaats kon vinden. De rechtsstaat wankelde, verdween in een aantal opzichten. Dat betekende dat individuele rechten en ook rechten van bevolkingsgroepen niet meer verdedigd werden door de overheid. Wat rechtsstaat en de democratie inhouden en hoe groot hun waarde is, dat zijn natuurlijk kernpunten van het burgerschapsonderwijs.”

Hologram-getuigenissen

Ten Have ziet bij het levend houden van de herinneringen aan de Holocaust voor jongeren een onmiskenbare rol weggelegd voor de tweede en derde generatie. “Zij kunnen bijvoorbeeld op scholen vertellen over hun verwerking van het oorlogsverleden, of over de verhalen die ze gehoord hebben van ouders of grootouders. Na de oorlog werd er natuurlijk weinig gesproken over de ervaringen in de kampen, maar later vertelden de overlevenden tegen de kleinkinderen vaak meer. Die generatie kan die verhalen weer doorgeven.”

Maar ook technische middelen kunnen worden ingezet om kennis over de Holocaust te delen. In de jaren ‘90 legde cineast Steven Spielberg met zijn stichting Survivors of the Shoah wereldwijd getuigenissen vast van maar liefst 50.000 overlevenden van de Holocaust. Ook in Nederland spraken 55 interviewers met ruim 1000 mensen. Ten Have: “Ik was onlangs in Los Angeles bij de stichting van Spielberg en zag daar dat van een aantal getuigenissen hologrammen zijn gemaakt, waardoor ze op een interactieve manier kunnen worden gebruikt.

Het lijkt net alsof iemand echt voor je op een podium zit. Scholieren kunnen ook vragen stellen aan getuigen, bijvoorbeeld een vraag als ‘Had je altijd honger in het concentratiekamp?’ In de enorme hoeveelheid interviews wordt dan gezocht naar antwoorden van getuigen op deze vraag. Het is bijna alsof je met een ooggetuige communiceert. Dit soort audiovisuele middelen zullen in de toekomst ongetwijfeld een grotere rol gaan spelen.”

Het gevaar van versimpeling

Bij het koppelen van een precair onderwerp als de Holocaust aan een actueel vraagstuk is het wel van groot belang om de historische context niet uit het oog te verliezen, benadrukt Ten Have.

“Het is zaak om ervoor te zorgen dat de Holocaust in de aandacht blijft, maar er tegelijkertijd voor te waken dat het beeld van deze uitroeiingsmachinerie niet verdraaid, versimpeld of vervalst wordt. Eerlijk gezegd is dat tegenwoordig een groter gevaar dan het ontkennen van de Holocaust, dat vooral in de marges gebeurt.”

Ten Have doelt hier op de vergelijking die steeds vaker gemaakt wordt tussen de uitroeiing van de Joden en de andere slachtoffers die vielen tijdens de oorlog. “Zo van: ‘Onder de Russen zijn ook veel doden gevallen en onder de Duitsers ook; die Russen waren tegenover de Duitsers ook geen lieverdjes.’ Mensen verdraaien hiermee het feit dat de Holocaust, het welbewust vermoorden van Joden, voortkwam uit een ideologie van antisemitisme en een vooropgezet plan was.”

Omstreden monumenten

Naast gedenkplaatsen of herinneringscentra hebben monumenten ook een belangrijke plaats in de herdenkingscultuur, al komen gedenkplaatsen lang niet altijd zonder slag of stoot tot stand. Over het Holocaust Namenmonument in Amsterdam bijvoorbeeld werd maar liefst 12 jaar lang een bittere strijd gestreden tussen kritische omwonenden en initiatiefnemers van het monument. Omwonenden vinden het monument te groot en niet geschikt voor de gekozen plek aan de Weesperstraat, in de voormalige joodse buurt. Ook zijn ze verbolgen over de gevolgde procedure en de kap van bomen en uiten ze hun angst over de komst van veel toeristen.

Het monument, naar een ontwerp van architect Daniel Libeskind, mag er nu toch komen, besloot de Raad van State in juli 2019. Op het monument komen 102.000 namen te staan. Het zal 250 meter lang worden en bestaan uit een aantal stenen muren die zo geplaatst worden dat ze een labyrint van gangen vormen.

Ook in Berlijn werd al ver voor de bouw in 2005 kritiek geuit op de komst van het imposante Holocaust-monument met 2710 betonblokken in het centrum van de stad, vlakbij de Brandenburger Tor. Waar de discussie zich in Nederland vooral richtte op het gebruik van de publieke ruimte, werd in Duitsland de vraag opgeroepen of de Holocaust eigenlijk wel verbeeld kon worden met een monument.

En kon Duitsland als dader eigenlijk wel een gedenkplaats bouwen voor de Joodse slachtoffers? Inmiddels is iedereen het erover eens dat het veld met de golvende blokken een overweldigend gevoel van desoriëntatie en isolement oproept, symbolisch voor de ervaringen van de Joden tijdens het nazibewind.

Ten Have ziet de discussie over het monument zoals die in Nederland gevoerd is niet als een gevaar voor de Holocaust-herdenking. “Ik zie dit niet als een waterscheiding die markeert dat er iets verandert of dat er minder belangstelling is voor de Holocaust. Sterker nog, in de decennia na de oorlog was er natuurlijk juist weinig aandacht voor de Jodenvervolging. Dat is inmiddels fundamenteel veranderd. Daarvan is het monument een teken.”

Hij begrijpt de gevoeligheden rondom het monument goed. “Natuurlijk is er een groep mensen die zegt: ‘Dit raakt ons diep en we hebben een tekort gevoeld aan solidariteit van anderen en dat voelen we nu weer.’ Hoezeer de tegenstanders ook benadrukken dat dit niet het geval is, zulke gevoelens spelen natuurlijk. Maar als je mij vraagt of dit een verandering markeert in de plaats die de Holocaust inneemt in het herdenken van de Tweede Wereldoorlog, dan geloof ik niet dat dit het geval is.”

Happe vindt het feit dat de discussie mag bestaan juist positief. “Dat we nu de mogelijkheid hebben om onze mening te uiten zonder te hoeven vrezen dat er iets gebeurt, dat is een groot goed. Ik vind het zelf erg belangrijk dat deze monumenten er zijn. Ik woon in Berlijn en kom vaak bij het Holocaust-monument. Als je daar doorheen loopt, gebeurt er iets.

Het doet iets met je en zet aan tot nadenken.” Juist het feit dat een monument een discussie kan aanwakkeren, is belangrijk, denkt Happe. “Je kijkt ernaar en praat erover wat het met de ander doet. Of juist niet doet. Communicatie over het monument en de herinnering is toch al iets.”

Blik op het individu

Een derde belangrijke thema in de herdenkingscultuur van de laatste jaren is de toenemende aandacht voor individuele lotgevallen. Op 26 november 2019 hield Happe haar Cleveringa-oratie aan de Universiteit van Leiden. Daarin schonk zij veel aandacht aan de rol van individuele getuigenissen. Zo stond ze stil bij het feit dat ze haar oratie hield vanaf hetzelfde spreekgestoelte waar hoogleraar Rudolph Cleveringa ooit protesteerde tegen het ontslag van zijn Joodse collega’s, en wat hiervan de reikwijdte is geweest:

“Het zijn uiteindelijk altijd individuen die wetten ondertekenen, brieven schrijven of toespraken houden. Staten noch bestuursapparaten kunnen autonoom handelen, want ze bestaan altijd uit afzonderlijke personen. En als die personen hun mening uiten, dragen ze daarmee bij aan het ontstaan en veranderen van de geschiedenis.”

In haar rede pleitte Happe ervoor om de houding en daden van mensen die opstonden tegen de Holocaust nauwgezetter te onderzoeken en naar de achtergronden ervan te speuren ‘wanneer zij zich in hun tijd uitspreken en handelen’.

Ze maakt daarbij duidelijk de geschiedenis niet als ‘een groot blok steen’ te zien. “Wanneer je heel veel kleine punten hebt, veel meningen en veel mensen, dan krijg je een breed beeld met veel nuance. Al onze perspectieven vormen samen het beeld van de geschiedenis.”

Happe weerspreekt de kritiek dat te veel nadruk leggen op individuele getuigenissen bedreigend is voor een goede blik op de verantwoordelijkheid en rol van instituties of de samenleving als geheel. “Als je je op het individu richt, dan verlies je de geschiedenis niet uit het oog. Het individu is onderdeel van het totaalbeeld. Het is voor mij geen tegenstelling.”

Er speelt al enige tijd discussie rond het feit dat meer aandacht voor individuele ervaringen betekent dat niet alleen de slachtoffers aandacht krijgen, maar ook de daders. Hierbij ligt het gevaar van nivellering op de loer: het vervagen van de grenzen tussen daders, slachtoffers, omstanders en medeplichtigen dan ze in de historische context waren.

Historicus en tv-maker Ad van Liempt werd in dit verband recent nog bekritiseerd vanwege zijn inmiddels omstreden proefschrift over kampcommandant van Westerbork Albert Konrad Gemmeker. Voormalig universitair hoofddocent Rudolf Dekker beschuldigt Van Liempt van plagiaat, maar ook van nivellering.

Ten Have relativeert. “In het algemeen ben ik niet tegen biografieën van daders”, stelt hij. “We hebben in de afgelopen decennia geleerd dat het belangrijk is om voldoende aandacht te schenken aan het leed van de slachtoffers, maar dat neemt niet weg dat het goed is om te weten hoe daders tot hun daden gekomen zijn, ook in dit geval.”

Over de landsgrenzen heen

Happe schreef met Veel valse hoop een belangrijk nieuw boek over de geschiedenis van de Jodenvervolging in Nederland en een nieuwe belangrijke toevoeging in het eervolle rijtje van werken van Abel Herzberg, Loe de Jong en Jacques Presser.

Zelf blijft Happe bescheiden wanneer haar naam wordt genoemd tussen deze monumentale geschiedschrijvers en geeft daarbij het belang aan van een bredere inbedding. “Het boek gaat over de Jodenvervolging in Nederland, zeker, maar ook over de regering in ballingschap en de hulporganisaties en wat die voor Joden deden. Ik hoop natuurlijk dat het een standaardwerk wordt, omdat de boeken van Presser en De Jong natuurlijk al langer geleden zijn verschenen. We hebben nu toch beschikking over nieuwere studies, bronnen en literatuur.”

Ten Have signaleert dat de geschiedschrijving in de verschillende Europese landen steeds meer overeenkomsten gaat vertonen. “Door het bestaan van het NIOD en de activiteiten van Loe de Jong zijn wij in Nederland al vroeg begonnen met een fundamentele wetenschappelijke studie van wat er gebeurd is in de oorlog. De Jong had ook al vroeg een kritische blik richting de Nederlandse overheid. In bijvoorbeeld België en Frankrijk was dit minder het geval. Kritiek op het Vichy-regime in Frankrijk kwam daar pas later. Langzaam kruipt dat wel naar elkaar toe.”

Een breuklijn ziet Ten Have nog wel ten opzichte van Oost-Europa. “Vrij onderzoek was daar natuurlijk lang onmogelijk door het communisme. En nu ondervinden Oost-Europese landen opnieuw tegenwerking door de opkomst van het nationalisme, waardoor het moeilijker is om kritisch naar de eigen bevolking en de eigen geschiedenis te kijken.”

Als Happe, die in Duitsland woont en werkt, de geschiedschrijving over de oorlog tussen Nederland en Duitsland vergelijkt, denkt ze in eerste instantie aan de blik die vanuit Duitsland meer naar het oosten gericht is, omdat daar de concentratie- en vernietigingskampen waren.

“Maar wat je in alle landen ziet, ook in Duitsland, is dat men naarmate de afstand met het verleden groter wordt meer over de landsgrenzen kijkt: zo kijkt men nu in Duitsland ook naar de positie van Nederland ten opzichte van andere landen.” Ook Nederlanders hadden hun blik lange tijd vooral naar binnen én richting het land van de daders – Duitsland – gericht. Happe: “In beide landen wordt nu de eigen positie bekeken in het hele netwerk van het nationaalsocialisme. De blik verwijdt zich.”

Over de auteur

 

Marlies Dinjens is historicus en journalist/tekstschrijver. Ze werkte eerder voor de Volkskrant, Het Parool en Metro en schreef het non-fictieboek De vlucht van een paradijsvogel. Dit boek vertelt het verhaal van Hannie de Rijke, die een vliegramp overleefde in Nederlands Nieuw-Guinea.

---

Foto bovenaan pagina

De Amerikaanse gezant Myron Taylor spreekt tijdens de conferentie in Évian. Foto: United States Holocaust Memorial Museum / National Archives and Records Administration, College Park.