Kunstuitingen kunnen oorlogsverschrikkingen zeer effectief in beelden vatten, én ons beeld van de geschiedenis danig doen kantelen. In deze nieuw rubriek lichten we daarom steeds een theaterstuk, tentoonstelling of andere kunstuiting uit waarin de oorlog een belangrijke rol speelt. Belle van Heerikhuizen, regisseur bij KONVOOI, bijt het spits af.

Op 28 november 2018 schuif ik in hun kantoor aan de Amstel aan tafel bij de organisatie van Theater Na de Dam. De vraag: of ik interesse heb om iets te maken voor 4 mei 2020. Het is geen moeilijke vraag. We lopen een rondje, eten een broodje, drinken een kopje koffie en twee uur later is het beklonken.

Verheugd informeer ik Jacob de Groot, Jasper van Hofwegen en Victor IJdens van mijn muziektheatercollectief KONVOOI. Onze eerste voorstelling ILIAS moeten we dan nog maken en nu al een tweede voorstelling in het vooruitzicht hebben, stemt hoopvol.

Na veel gesprekken over interessante en ingewikkelde thema’s komt Victor op een blauwe maandag eind 2019 aan met de Wannsee-conferentie. De uitgegeven notulen zijn ontluisterend bronmateriaal. Voor wie niet weet wat de Wannsee-conferentie is (zoals ikzelf tot voor kort): op 20 januari 1942 kwamen vijftien nazikopstukken bijeen in een villa aan de Wannsee om een ‘eindoplossing voor het Jodenvraagstuk’ te formuleren.

Ze rookten een sigaar, aten een hapje, dronken een cognacje en nog geen twee uur later was het beklonken. De treinen, de gaskamers, de verbrandingsovens. U weet het wel. Maar ik wist het niet, dat dit aan een vergadertafel bedacht is. Dat taal en cijfers tot de onoverkomelijke ‘oplossing’ hebben geleid. Dat eufemismen als evacuatie en genadedoding in de mond genomen werden en dat daarmee genocide bedoeld werd

De Wil, De Cijfers en De Wet

We wilden een voorstelling maken met weinig poespas en veel aandacht voor de taal. In de kleine zaal van Theater Bellevue zou het publiek met de drie acteurs aan tafel zitten en getuige zijn van een van de efficiëntste vergaderingen uit de geschiedenis.

Maar toen kwam corona. Met het publiek rond de tafel zat er niet meer in. Twijfel of we door zouden gaan was er niet. De beslissing om een hoorspel te maken werd dezelfde avond nog genomen. We gingen verder met het bewerken van de tekst zonder dat we nog na hoefden te denken over de enscenering. De focus kwam nu alleen nog maar meer op de taal te liggen. We konden geen commentaar in een oogopslag stoppen. Het publiek zou alleen met zichzelf en de woorden zijn.

Via Zoom en Google Docs discussieerden we over de tekst. We wilden geen nadruk leggen op de verschillende rangen en de psychologie van de afzonderlijke aanwezigen. Wij wilden de denkstappen uitlichten, de argumenten die aangevoerd werden. De vijftien mannen brachten we terug tot drie stemmen die we De Wil, De Cijfers en De Wet noemden.  Ze vergaderden over de dood van elf miljoen mensen, maar beschouwden het als een lastige puzzel die zo elegant mogelijk opgelost diende te worden.

Waar de mannen aan de Wannsee zo nu en dan hun vergadering onderbraken voor een verfrissing of versnapering, kozen wij ervoor om de taal af te wisselen met close harmony-liedjes van The Comedian Harmonists. Het lichtvoetige karakter van de Duitse muziek uit de jaren dertig leek ons een goede tegenhanger voor de ambtelijke taal. Tijdens de opnames realiseerden we ons dat er ook een overeenkomst was. De close harmony zit ingenieus in elkaar en toont de Duitse denkkracht die ook zo veel schoonheid voortgebracht heeft.

Geblinddoekte getuige

Tijdens het schrijven, repeteren en opnemen was ik ongevoelig geworden voor de woorden van het hoorspel. Ze raakten me niet meer. Ik vroeg me af of de zakelijke toon wel de juiste was. Twee dagen zat ik naast Femke Bosma, die de tekst monteerde. Na acht uur luisteren en herluisteren keek ik naar opzij en zag haar met uitgeholde ogen kijken.

Een paar dagen later kreeg ik een proefversie opgestuurd met het ruimtelijke 8D-geluid ingevoegd. Ik zette mijn koptelefoon op, sloot mijn ogen en drukte op play. De stemmen waren niet meer van Jacob, Jasper en Victor. Voor het eerst betekenden de woorden weer iets.

Ik hoorde hoe geopperd werd gas te gebruiken. Voor het eerst realiseerde ik me dat dit geen theater, maar geschiedenis was.

Ik voelde me een geblinddoekte getuige. Ik wilde de mannen zien, ze aanwijzen en verantwoordelijk stellen.

Het is 4 mei 2020 en ik ben net twee minuten stil geweest. Hopelijk met vele anderen tegelijk doe ik mijn oortjes in en zet het hoorspel aan. Vanuit achterin de zaal beschouw ik het publiek, houd nauwlettend in de gaten hoe ze reageren. Maar dan in mijn hoofd, vanaf mijn eigen bank thuis. Ik probeer me te verplaatsen in iedereen die nu luistert, maar verbonden voelt het niet. Na afloop staat de teller op 400 luisteraars, meer dan we in vier dagen bij elkaar hadden kunnen spelen. Er is geen foyer om na te praten, dus moeten we het hebben van sms’jes. Het hoorspel lijkt gewerkt te hebben. Zij die reageerden noemen het indringend, afgrijselijk en bizar en misten het live element niet.

Over het hoorspel

WANNSEE is een productie van Orkater & Theater na de Dam. Met stemmen en muziek van: Jacob de Groot, Jasper van Hofwegen en Victor IJdens. Regie: Belle van Heerikhuizen. Muziek: Bart Sietsema. Geluidsopname: Robert van Delft. Mixage: Femke Bosma. Sound design: Marte Bosma. Met dank aan: “Conspiracy” van Loring Mandel.

Beluister het hoorspel op Soundcloud of Spotify.

Over de auteur

 

Belle van Heerikhuizen (1992) studeerde in 2016 af aan de regieopleiding van de Toneelacademie Maastricht met de voorstelling Een Lolita (winnaar Ton Lutz Award). Sindsdien maakt ze voorstellingen bij onder andere de Toneelmakerij en Orkater. In 2019 won ze de Zilveren Krekel voor Sweet Sixteen, over zelfdoding onder jongeren.

---

Foto bovenaan artikel

De opname van het hoorspel (Belle is rechts).

Hoe blijft de Holocaust levend in de herinneringscultuur in Nederland? Is het wenselijk om het onderwerp op scholen te koppelen aan actuele kwesties zoals het vluchtelingenvraagstuk? En welke rol spelen gedenkmonumenten? Marlies Dinjens sprak met Cleveringa-hoogleraar Katja Happe en Wichert ten Have van de International Holocaust Remembrance Alliance over de herdenkingscultuur anno 2020.

Aan het Zwitserse Meer van Genève spraken regeringsleiders van 32 landen in 1938 over de opvang van Joodse vluchtelingen. De Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt had de wereldleiders uitgenodigd om naar het schilderachtige kuuroord Évian te komen, te midden van de bossen, voor overleg over het verhogen van de immigratiequota.

Het was een van de meest treurniswekkende bijeenkomsten over vluchtelingen ooit, constateerde de Militaire Spectator twee jaar geleden in een artikel. De ene na de andere regeringsvertegenwoordiger sprak “gloedvol” over het verschrikkelijke lot van de Joden, om vervolgens de redenen op te sommen waarom zijn land “helaas niet in de positie was om hulp te bieden”.

Kan en mag je een parallel trekken tussen de Holocaust en het hedendaagse vluchtelingenvraagstuk? En is dit een goed uitgangspunt voor lessen op de middelbare school, bijvoorbeeld bij het vak Burgerschap? Het is een van de vragen die aan de orde komen in een gesprek met Katja Happe en Wichert ten Have.

Zeker, zo meent de laatste, speciaal adviseur van de International Holocaust Remembrance Alliance (IHRA). Binnen deze ngo werken experts en politici/diplomaten uit bijna alle Europese landen, Israël, de Verenigde Staten, Canada, Argentinië en Australië samen aan educatieve projecten en onderzoek rond de herdenking van de Holocaust.

“Regeringsleiders voeren nu geregeld internationaal overleg over de vluchtelingencrisis”, zegt Ten Have. “Je kunt meteen een parallel trekken naar hoe dat vlak voor de Tweede Wereldoorlog is gegaan. Dit is een heel belangrijk element in de context van de herdenking van de Holocaust die kan bijdragen aan hoe we aankijken tegen het opvangen van vluchtelingen in deze tijd.

Natuurlijk zijn de verschillen tussen de Holocaust en het vluchtelingenvraagstuk groot, maar het gaat erom dat je mensen aan het denken zet over de gevolgen van wel of niet handelen of van het treffen van bepaalde maatregelen.”

De experts van de IHRA hebben zich al vaak gebogen over de vraag hoe de Holocaust aan bod zou moeten komen in het onderwijs. “Herdenking van en aandacht voor de Holocaust kan en moet niet zonder na te denken over de betekenis die deze geschiedenis heeft voor de eigen tijd”, vindt Ten Have. Vooral in het onderwijs, dat een grote rol speelt bij het levend houden van de herinneringen aan de Holocaust onder de jongere generaties.

In dat kader formuleerde IHRA onlangs de Recommendations on Teaching and Learning about the Holocaust. Docenten en specialisten op het gebied van Holocauststudies concludeerden namelijk dat het voor leraren makkelijker zou zijn als er richtlijnen zijn over hoe dit onderwerp binnen het onderwijs moet worden behandeld. “In veel landen is er natuurlijk vrijheid van onderwijs en kun je als overheid niet opleggen wat er precies in de les moet worden behandeld. Maar het is wel mogelijk om richtlijnen te schetsen en dat is hiermee gebeurd.”

In gesprek met verveelde pubers

Katja Happe werd dit jaar geïnstalleerd als Cleveringa-hoogleraar en schreef het monumentale werk Veel valse hoop. Dit in 2018 verschenen boek wordt inmiddels gezien als een van de standaardwerken over de Jodenvervolging in Nederland. Maar Happe is ook ervaringsdeskundige als het gaat om met kinderen en jongeren spreken over de Holocaust. Zij stipt het thema vaak aan als ze schoolklassen rondleidt in het voormalige kamp in Ladelund, Duitsland.

Kamp Ladelund was een buitenkamp van het concentratiekamp Neuengamme en bestond slechts kort, van 1 november tot 16 december 1944. Er waren meer dan 2000 gevangenen in het kamp, die moesten werken aan de Friesenwall, een verdedigingslinie. Ook mannen die waren opgepakt tijdens de razzia in Putten kwamen hier om het leven.

Happe: “Ik zeg tijdens die rondleidingen altijd: het gaat hier in Ladelund om aandacht voor het respect en waarden van de mens. Vervolgens is het natuurlijk een belangrijke vraag hoe het zit met het hedendaagse respect ten opzichte van andere mensen, ten opzichte van vluchtelingen. Het eerste artikel uit de Duitse grondwet stelt dat de menselijke waardigheid onaantastbaar is. Dat geldt voor alle mensen, dus ook voor vluchtelingen. Zo kun je dus op een goede manier een koppeling maken tussen het herdenken in Ladelund, de herinneringen aan het nationaalsocialisme en het verhaal van vluchtelingen.”

Natuurlijk zijn er soms verveelde pubers die weinig belangstelling kunnen opbrengen voor wat ze zien in het kamp, maar die zijn gelukkig in de minderheid, stelt Happe. “Ik benadruk ook altijd dat ze alles mogen vragen. Als ze daarop kunnen vertrouwen als je met hen in gesprek gaat, worden ze vaak opener. Dan uiten ze hun mening en vragen echt door. Dat is altijd spannend en goed.”

Burgerschapsonderwijs

Op sommige scholen met leerlingen van verschillende etnische achtergronden vinden geschiedenisdocenten het lastig om de Holocaust in de les te behandelen. Uit onderzoek uit 2010 van weekblad Elsevier en onderzoeksbureau ResearchNet onder 339 docenten bleek dat een op de vijf docenten in de vier grote steden weleens heeft meegemaakt dat hij of zij de Holocaust niet of nauwelijks ter sprake kon brengen, omdat met name islamitische leerlingen daar moeite mee hadden.

Ten Have: “In de richtlijnen die we uitbrachten komt het verschil in culturele afkomst als aandachtspunt aan de orde , en later gaan we het nog uitgebreider behandelen. We noemen nadrukkelijk dat je rekening moet houden met andere achtergronden en leerlingen niet in een hoek moet drukken, maar moet proberen om het onderwerp met begrip én verduidelijking te benaderen.”

Hoe doe je dat het slimste? “Door te bevragen in welke context de Holocaust in Nederland plaats kon vinden. De rechtsstaat wankelde, verdween in een aantal opzichten. Dat betekende dat individuele rechten en ook rechten van bevolkingsgroepen niet meer verdedigd werden door de overheid. Wat rechtsstaat en de democratie inhouden en hoe groot hun waarde is, dat zijn natuurlijk kernpunten van het burgerschapsonderwijs.”

Hologram-getuigenissen

Ten Have ziet bij het levend houden van de herinneringen aan de Holocaust voor jongeren een onmiskenbare rol weggelegd voor de tweede en derde generatie. “Zij kunnen bijvoorbeeld op scholen vertellen over hun verwerking van het oorlogsverleden, of over de verhalen die ze gehoord hebben van ouders of grootouders. Na de oorlog werd er natuurlijk weinig gesproken over de ervaringen in de kampen, maar later vertelden de overlevenden tegen de kleinkinderen vaak meer. Die generatie kan die verhalen weer doorgeven.”

Maar ook technische middelen kunnen worden ingezet om kennis over de Holocaust te delen. In de jaren ‘90 legde cineast Steven Spielberg met zijn stichting Survivors of the Shoah wereldwijd getuigenissen vast van maar liefst 50.000 overlevenden van de Holocaust. Ook in Nederland spraken 55 interviewers met ruim 1000 mensen. Ten Have: “Ik was onlangs in Los Angeles bij de stichting van Spielberg en zag daar dat van een aantal getuigenissen hologrammen zijn gemaakt, waardoor ze op een interactieve manier kunnen worden gebruikt.

Het lijkt net alsof iemand echt voor je op een podium zit. Scholieren kunnen ook vragen stellen aan getuigen, bijvoorbeeld een vraag als ‘Had je altijd honger in het concentratiekamp?’ In de enorme hoeveelheid interviews wordt dan gezocht naar antwoorden van getuigen op deze vraag. Het is bijna alsof je met een ooggetuige communiceert. Dit soort audiovisuele middelen zullen in de toekomst ongetwijfeld een grotere rol gaan spelen.”

Het gevaar van versimpeling

Bij het koppelen van een precair onderwerp als de Holocaust aan een actueel vraagstuk is het wel van groot belang om de historische context niet uit het oog te verliezen, benadrukt Ten Have.

“Het is zaak om ervoor te zorgen dat de Holocaust in de aandacht blijft, maar er tegelijkertijd voor te waken dat het beeld van deze uitroeiingsmachinerie niet verdraaid, versimpeld of vervalst wordt. Eerlijk gezegd is dat tegenwoordig een groter gevaar dan het ontkennen van de Holocaust, dat vooral in de marges gebeurt.”

Ten Have doelt hier op de vergelijking die steeds vaker gemaakt wordt tussen de uitroeiing van de Joden en de andere slachtoffers die vielen tijdens de oorlog. “Zo van: ‘Onder de Russen zijn ook veel doden gevallen en onder de Duitsers ook; die Russen waren tegenover de Duitsers ook geen lieverdjes.’ Mensen verdraaien hiermee het feit dat de Holocaust, het welbewust vermoorden van Joden, voortkwam uit een ideologie van antisemitisme en een vooropgezet plan was.”

Omstreden monumenten

Naast gedenkplaatsen of herinneringscentra hebben monumenten ook een belangrijke plaats in de herdenkingscultuur, al komen gedenkplaatsen lang niet altijd zonder slag of stoot tot stand. Over het Holocaust Namenmonument in Amsterdam bijvoorbeeld werd maar liefst 12 jaar lang een bittere strijd gestreden tussen kritische omwonenden en initiatiefnemers van het monument. Omwonenden vinden het monument te groot en niet geschikt voor de gekozen plek aan de Weesperstraat, in de voormalige joodse buurt. Ook zijn ze verbolgen over de gevolgde procedure en de kap van bomen en uiten ze hun angst over de komst van veel toeristen.

Het monument, naar een ontwerp van architect Daniel Libeskind, mag er nu toch komen, besloot de Raad van State in juli 2019. Op het monument komen 102.000 namen te staan. Het zal 250 meter lang worden en bestaan uit een aantal stenen muren die zo geplaatst worden dat ze een labyrint van gangen vormen.

Ook in Berlijn werd al ver voor de bouw in 2005 kritiek geuit op de komst van het imposante Holocaust-monument met 2710 betonblokken in het centrum van de stad, vlakbij de Brandenburger Tor. Waar de discussie zich in Nederland vooral richtte op het gebruik van de publieke ruimte, werd in Duitsland de vraag opgeroepen of de Holocaust eigenlijk wel verbeeld kon worden met een monument.

En kon Duitsland als dader eigenlijk wel een gedenkplaats bouwen voor de Joodse slachtoffers? Inmiddels is iedereen het erover eens dat het veld met de golvende blokken een overweldigend gevoel van desoriëntatie en isolement oproept, symbolisch voor de ervaringen van de Joden tijdens het nazibewind.

Ten Have ziet de discussie over het monument zoals die in Nederland gevoerd is niet als een gevaar voor de Holocaust-herdenking. “Ik zie dit niet als een waterscheiding die markeert dat er iets verandert of dat er minder belangstelling is voor de Holocaust. Sterker nog, in de decennia na de oorlog was er natuurlijk juist weinig aandacht voor de Jodenvervolging. Dat is inmiddels fundamenteel veranderd. Daarvan is het monument een teken.”

Hij begrijpt de gevoeligheden rondom het monument goed. “Natuurlijk is er een groep mensen die zegt: ‘Dit raakt ons diep en we hebben een tekort gevoeld aan solidariteit van anderen en dat voelen we nu weer.’ Hoezeer de tegenstanders ook benadrukken dat dit niet het geval is, zulke gevoelens spelen natuurlijk. Maar als je mij vraagt of dit een verandering markeert in de plaats die de Holocaust inneemt in het herdenken van de Tweede Wereldoorlog, dan geloof ik niet dat dit het geval is.”

Happe vindt het feit dat de discussie mag bestaan juist positief. “Dat we nu de mogelijkheid hebben om onze mening te uiten zonder te hoeven vrezen dat er iets gebeurt, dat is een groot goed. Ik vind het zelf erg belangrijk dat deze monumenten er zijn. Ik woon in Berlijn en kom vaak bij het Holocaust-monument. Als je daar doorheen loopt, gebeurt er iets.

Het doet iets met je en zet aan tot nadenken.” Juist het feit dat een monument een discussie kan aanwakkeren, is belangrijk, denkt Happe. “Je kijkt ernaar en praat erover wat het met de ander doet. Of juist niet doet. Communicatie over het monument en de herinnering is toch al iets.”

Blik op het individu

Een derde belangrijke thema in de herdenkingscultuur van de laatste jaren is de toenemende aandacht voor individuele lotgevallen. Op 26 november 2019 hield Happe haar Cleveringa-oratie aan de Universiteit van Leiden. Daarin schonk zij veel aandacht aan de rol van individuele getuigenissen. Zo stond ze stil bij het feit dat ze haar oratie hield vanaf hetzelfde spreekgestoelte waar hoogleraar Rudolph Cleveringa ooit protesteerde tegen het ontslag van zijn Joodse collega’s, en wat hiervan de reikwijdte is geweest:

“Het zijn uiteindelijk altijd individuen die wetten ondertekenen, brieven schrijven of toespraken houden. Staten noch bestuursapparaten kunnen autonoom handelen, want ze bestaan altijd uit afzonderlijke personen. En als die personen hun mening uiten, dragen ze daarmee bij aan het ontstaan en veranderen van de geschiedenis.”

In haar rede pleitte Happe ervoor om de houding en daden van mensen die opstonden tegen de Holocaust nauwgezetter te onderzoeken en naar de achtergronden ervan te speuren ‘wanneer zij zich in hun tijd uitspreken en handelen’.

Ze maakt daarbij duidelijk de geschiedenis niet als ‘een groot blok steen’ te zien. “Wanneer je heel veel kleine punten hebt, veel meningen en veel mensen, dan krijg je een breed beeld met veel nuance. Al onze perspectieven vormen samen het beeld van de geschiedenis.”

Happe weerspreekt de kritiek dat te veel nadruk leggen op individuele getuigenissen bedreigend is voor een goede blik op de verantwoordelijkheid en rol van instituties of de samenleving als geheel. “Als je je op het individu richt, dan verlies je de geschiedenis niet uit het oog. Het individu is onderdeel van het totaalbeeld. Het is voor mij geen tegenstelling.”

Er speelt al enige tijd discussie rond het feit dat meer aandacht voor individuele ervaringen betekent dat niet alleen de slachtoffers aandacht krijgen, maar ook de daders. Hierbij ligt het gevaar van nivellering op de loer: het vervagen van de grenzen tussen daders, slachtoffers, omstanders en medeplichtigen dan ze in de historische context waren.

Historicus en tv-maker Ad van Liempt werd in dit verband recent nog bekritiseerd vanwege zijn inmiddels omstreden proefschrift over kampcommandant van Westerbork Albert Konrad Gemmeker. Voormalig universitair hoofddocent Rudolf Dekker beschuldigt Van Liempt van plagiaat, maar ook van nivellering.

Ten Have relativeert. “In het algemeen ben ik niet tegen biografieën van daders”, stelt hij. “We hebben in de afgelopen decennia geleerd dat het belangrijk is om voldoende aandacht te schenken aan het leed van de slachtoffers, maar dat neemt niet weg dat het goed is om te weten hoe daders tot hun daden gekomen zijn, ook in dit geval.”

Over de landsgrenzen heen

Happe schreef met Veel valse hoop een belangrijk nieuw boek over de geschiedenis van de Jodenvervolging in Nederland en een nieuwe belangrijke toevoeging in het eervolle rijtje van werken van Abel Herzberg, Loe de Jong en Jacques Presser.

Zelf blijft Happe bescheiden wanneer haar naam wordt genoemd tussen deze monumentale geschiedschrijvers en geeft daarbij het belang aan van een bredere inbedding. “Het boek gaat over de Jodenvervolging in Nederland, zeker, maar ook over de regering in ballingschap en de hulporganisaties en wat die voor Joden deden. Ik hoop natuurlijk dat het een standaardwerk wordt, omdat de boeken van Presser en De Jong natuurlijk al langer geleden zijn verschenen. We hebben nu toch beschikking over nieuwere studies, bronnen en literatuur.”

Ten Have signaleert dat de geschiedschrijving in de verschillende Europese landen steeds meer overeenkomsten gaat vertonen. “Door het bestaan van het NIOD en de activiteiten van Loe de Jong zijn wij in Nederland al vroeg begonnen met een fundamentele wetenschappelijke studie van wat er gebeurd is in de oorlog. De Jong had ook al vroeg een kritische blik richting de Nederlandse overheid. In bijvoorbeeld België en Frankrijk was dit minder het geval. Kritiek op het Vichy-regime in Frankrijk kwam daar pas later. Langzaam kruipt dat wel naar elkaar toe.”

Een breuklijn ziet Ten Have nog wel ten opzichte van Oost-Europa. “Vrij onderzoek was daar natuurlijk lang onmogelijk door het communisme. En nu ondervinden Oost-Europese landen opnieuw tegenwerking door de opkomst van het nationalisme, waardoor het moeilijker is om kritisch naar de eigen bevolking en de eigen geschiedenis te kijken.”

Als Happe, die in Duitsland woont en werkt, de geschiedschrijving over de oorlog tussen Nederland en Duitsland vergelijkt, denkt ze in eerste instantie aan de blik die vanuit Duitsland meer naar het oosten gericht is, omdat daar de concentratie- en vernietigingskampen waren.

“Maar wat je in alle landen ziet, ook in Duitsland, is dat men naarmate de afstand met het verleden groter wordt meer over de landsgrenzen kijkt: zo kijkt men nu in Duitsland ook naar de positie van Nederland ten opzichte van andere landen.” Ook Nederlanders hadden hun blik lange tijd vooral naar binnen én richting het land van de daders – Duitsland – gericht. Happe: “In beide landen wordt nu de eigen positie bekeken in het hele netwerk van het nationaalsocialisme. De blik verwijdt zich.”

Over de auteur

 

Marlies Dinjens is historicus en journalist/tekstschrijver. Ze werkte eerder voor de Volkskrant, Het Parool en Metro en schreef het non-fictieboek De vlucht van een paradijsvogel. Dit boek vertelt het verhaal van Hannie de Rijke, die een vliegramp overleefde in Nederlands Nieuw-Guinea.

---

Foto bovenaan pagina

De Amerikaanse gezant Myron Taylor spreekt tijdens de conferentie in Évian. Foto: United States Holocaust Memorial Museum / National Archives and Records Administration, College Park.

In het dwangarbeidskamp Maly Trostenets en de omliggende bossen net buiten Minsk vermoordden de nazi’s tussen de 60.000 en 90.000 mensen tussen 1942 en 1944. Een groot deel van hen waren Joden uit Wit-Rusland en uit Midden- en West-Europa. Anne-Lise Bobeldijk doet onderzoek naar de geschiedenis van Maly Trostenets en de complexe herinneringscultuur die rond deze plek is ontstaan.

In het Haus der Geschichte Österreich in de Hofburg in Wenen, het gebouw waar Hitler 81 jaar eerder de Anschluss tussen Duitsland en Oostenrijk uitriep, werd in oktober 2019 het boek Das Massiv der Namen gepresenteerd. Het zogenaamde ‘massief der namen’ is een monument dat in maart 2019 werd onthuld in Minsk. Het gedenkt de Oostenrijkse Joden die tijdens de Tweede Wereldoorlog werden vermoord bij Maly Trostenets, een klein dorpje vlak buiten de hoofdstad van Wit-Rusland.

Tijdens de Duitse bezetting werd een kolchoz-terrein in het dorpje gebruikt als dwangarbeidskamp. Er werkten Sovjet krijgsgevangen, Wit-Russische burgers (zowel Joods als niet-Joods), maar ook West-Europese Joden uit wat nu Oostenrijks, Duits en Tsjechisch grondgebied is. De laatste groep was relatief klein, omdat slechts een zeer klein deel van de circa 33.000 naar Minsk gedeporteerde Joden in het Maly Trostenets-kamp terechtkwam. Het overgrote deel werd tussen 1942 en 1943 direct na aankomst in Minsk vermoord in gaswagens of doodgeschoten en begraven in twee bossen dichtbij het kamp, Blagovshina en Shashkova.

Maly Trostenets bleef lang onbekend in West-Europa. Pas eind jaren negentig ontstond er mondjesmaat aandacht voor deze plek, waar naar schatting 60.000 tot 90.000 mensen werden vermoord door de nazi’s. Sinds 2010 neemt de interesse zienderogen toe. In Minsk zijn verschillende monumenten onthuld en een Duits-Wit-Russische tentoonstelling over Maly Trostenets reist langs verschillende steden in Duitsland, Oostenrijk en Wit-Rusland. Bij Maly Trostenets zelf werden in 2015 en 2018 twee staatsmonumenten geopend: eentje in het voormalige kamp en eentje in Blagovshina, waar de meeste Joden vermoord werden.

Laveren

Wat opvalt bij alle herdenkingen en evenementen die rond Maly Trostenets worden georganiseerd, is dat betrokken hoogwaardigheidsbekleders graag benadrukken dat Maly Trostenets een Europese plek is en hoezeer de Europese herinnering aan deze plek van belang is. Zo gaf de projectdirecteur van het nieuwe monumentencomplex in Minsk in 2013 aan dat deze “deel uitmaakt van een gedeelde Europese herinneringscultuur”. En werd Maly Trostenets bij de recente boekpresentatie in Wenen een Europees Vernichtungsort genoemd.

Maly Trostenets is daarmee meer dan alleen een herdenkingsplek. Ze wordt – vrij openlijk – door zowel Duitsland en Oostenrijk als door Wit-Rusland ingezet om de banden tussen de landen te versterken.

Wit-Rusland is een van de meest geïsoleerde landen van Europa. Het land wordt sinds 1994 door Aleksandr Loekasjenko geregeerd en staat bekend als de laatste dictatuur van Europa. Sancties door de Europese Unie, die in de eerste plaats het doel hebben om de afschaffing van de doodstraf te bewerkstelligen en het ondemocratische klimaat in het land te veranderen, maken Wit-Rusland sterk afhankelijk van Rusland.

Maar sinds de bezetting van de Krim in 2014 door Rusland is een politieke koersverandering zichtbaar. President Loekasjenko is in het openbaar in het Wit-Russisch gaan spreken – voorheen sprak hij alleen Russisch – en in 2014 en 2015 trad hij op als onderhandelaar in het conflict tussen Oekraïne en Rusland door twee topontmoetingen te organiseren. Met deze stap in de richting van Europa is het voor Wit-Rusland wenselijk om ook deel uit te maken van een Europese geschiedenis.

De monumentalisering en musealisering van Maly Trostenets laten echter zien dat het lastig is voor Wit-Rusland om te laveren tussen een Europese Holocaustherinnering en het eigen nationale narratief over de Grote Patriottische Oorlog, zoals de periode tussen 1941 en 1945 in de voormalige Sovjet-Unie werd genoemd.

Sovjet-burgers

In juni 2015 hield Loekasjenko een toespraak bij het hoofdmonument voor Maly Trostenets, de Poort der Herinnering. In zijn toespraak sprak hij over andere landen die “de pijn van Trostenets” delen met de Wit-Russen, terwijl hij tegelijkertijd de prestaties van het Rode Leger prees en de “grootheid van het Sovjetvolk wiens nakomelingen wij zijn”. De verwijzing naar de grootsheid van het Sovjetvolk valt niet uit de toon in Wit-Rusland.

Enerzijds werd Wit-Rusland tijdens de Tweede Wereldoorlog zwaar getroffen door de terreur van de nazi’s; circa een vierde van de bevolking stierf als gevolg van de Duitse bezetting of werd door de nazi’s vermoord. Anderzijds is in Wit-Rusland ook de felle strijd van grote groepen partizanen van belang binnen de nationale geschiedenis.

Zij vochten, net als het Rode Leger, tegen het naziregime. Het nationale narratief dat werd omarmd tijdens de Sovjettijd, dat dus zowel het heldendom als het persoonlijk leed van het Sovjetvolk benadrukte, werd ook na de onafhankelijkheid van Wit-Rusland in ere gehouden en is ook nu nog altijd het belangrijkste onderdeel van de geschiedenis van de Grote Patriottische Oorlog.

De verwijzing naar de gedeelde pijn met andere Europese landen is ongebruikelijker. Hiermee wordt namelijk gerefereerd aan de Holocaust, en dat is niet vanzelfsprekend. Het laatste Sovjet-monument voor Maly Trostenets, dat in 1963 werd geplaatst, herdenkt alleen de vreedzame Sovjet-burgers die hier werden vermoord. Het feit dat een groot deel van deze burgers Joods was, valt nergens uit op te maken, net zomin als het feit dat een derde van de slachtoffers gedeporteerde West-Europese Joden waren.

In de Sovjet-Unie was dit een vrij gebruikelijke omgang met het verleden. Er was er weinig tot geen ruimte om Holocaust-slachtoffers te herdenken, omdat de Joodse slachtoffers slechts als Sovjet-burgers werden herdacht. Hetzelfde gold voor leden van andere minderheidsgroepen en hen die als Sovjet-krijgsgevangene of partizaan het doelwit waren van de nazi’s.

Hoewel het idee om iedereen als Sovjet-burger te beschouwen het herdenken van verschillende groepen onder dezelfde noemer mogelijk maakte, resulteerde het meestal in het onzichtbaar maken van de Holocaust en in onverschilligheid ten aanzien van het lot van mensen die vervolgd werden voor het feit dat ze Joods waren. Hoewel er iets meer ruimte voor komt, wordt deze geschiedenis nog altijd niet volledig erkend. Een vrij directe verwijzing naar de Holocaust is dus hoogst ongebruikelijk.

‘Kl. Trostenets’

Het benoemen van het gedeelde Holocaust-verleden heeft verschillende effecten. Een daarvan is dat er zo een plek voor een gemeenschappelijk toekomstbeeld ontstaat. Zoals James E. Young in Textures of Memory schrijft: “Door het creëren van gemeenschappelijke ruimten voor het geheugen propageren monumenten de illusie van een gemeenschappelijk geheugen. […] Door het creëren van een gevoel van een gedeeld verleden, zoals bijvoorbeeld nationale gedenkdagen, bevorderen zij het gevoel van gemeenschappelijkheden en zelfs een gevoel van een gedeelde nationale bestemming.”

Het ontwerp van het monumentencomplex in Minsk geeft een poging weer om de geschiedenis binnen het kader van het Europese geheugen van de Holocaust te plaatsen.

Het Maly Trostenets monumentencomplex ligt aan de rand van Minsk, op de grens met het kleine dorpje Maly Trostenets, en staat in schril contrast met de omgeving. Hoge appartementengebouwen en een supermarkt omringen het complex, terwijl een bord de bezoekers naar de verschillende monumenten op het terrein leidt: ‘de weg des doods’, de ‘ruïnes van het vernietigingskamp’ en de ‘plek waar 6500 gevangenen zijn verbrand’.

De appartementen kijken uit op het hoofdmonument, de ‘Poort der Herinnering’, en op de ‘Weg der Herinnering’ die ernaartoe leidt. Grote stenen blokken met herdenkingsplaten waarop alle plaatsen staan waar de nazi’s in Wit-Rusland misdaden hebben gepleegd, bevinden zich aan weerszijden van de weg. Deze eindigt bij een tien meter hoge bronzen sculptuur van een groep menselijke figuren die uit twee zeer hoge poorten tevoorschijn komen.

De figuren zijn slechts half gekleed, de meeste in lompen of in gestreepte outfits, en hebben een blik van wanhoop op hun gezicht. De bronzen deuren lijken een houten kamppoort en zijn gewikkeld in prikkeldraad. Op een van de poorten staat een bordje met daarop ‘Kl. Trostenets’.

Het is duidelijk dat hier wordt verwezen naar diverse iconen die ingebed zijn in de Europese herinnering aan de Holocaust. De gestreepte kleding bijvoorbeeld herinnert de bezoeker direct aan de kleding die de gevangenen in veel concentratiekampen moesten dragen. Het ‘Kl. Trostenets’-bordje roept een associatie op met de afkorting KL (Konzentrationslager), dat stond voor de namen van de concentratiekampen: KL Dachau, KL Buchenwald, KL Auschwitz…

Holocaust-iconografie

Monumenten zijn nooit een letterlijke weergave van het verleden. Maar in zijn toespraak bij de onthulling van het monument benadrukte president Loekasjenko dat de architecten de lastige taak hadden gehad om “de historische waarheid te bewaren en een volledig beeld te geven van het lijden van de mensen”.

De projectdirecteur en hoofdarchitect van het monumentencomplex, Anna Aksjenova, benadrukte dit eveneens en stelde dat “het monumentencomplex is gecreëerd met het doel de slachtoffers van het nationaalsocialistische regime te herdenken en de historische authenticiteit van de locatie te waarborgen”.

Als men het monument in het licht van deze opmerkingen bekijkt, ontstaat er een probleem met de ‘authenticiteit’ van de ‘historische waarheid’ die wordt verbeeld. In zijn studie over Holocaust-iconen herinnert Oren Baruch Stier ons eraan dat “Holocaust-symbolen een zekere mate van historische authenticiteit moeten uitstralen, willen ze gebruikt worden om de waarheid van de gebeurtenissen die ze moeten weergeven over te brengen.” In het geval van de herdenkingspoort van de Trostenets wordt de ‘historische waarheid’ echter niet in zijn geheel weerspiegeld.

In het monumentencomplex wordt de indruk gewekt dat Maly Trostenets een concentratie- of vernietigingskamp was. Dit is echter niet het geval, ondanks dat er ook in de media recentelijk veel gesproken wordt over Maly Trostenets als vernietigingskamp. Het kamp werd in 1942 gebouwd door Eduard Strauch, commandant van de Sicherheitspolizei in Minsk (KdS Minsk).

Het werd voornamelijk gebruikt als agrarisch kamp voor de KdS Minsk en bestond uit een aantal barakken, werkplaatsen voor arbeiders en een landhuis. Het merendeel van de mensen die bij Maly Trostenets werden gedood, werd direct na hun deportatie vermoord in het bos van Blagovshina en is nooit in het kamp terechtgekomen.

Hoewel er zeker overeenkomsten zijn tussen Maly Trostenets en andere kampen in het nazi-kampsysteem stond het, in tegenstelling tot de meerderheid van de concentratiekampen (KL’s) in het Duitse Rijk en bezette gebieden, niet onder het gezag van de Inspektor der Konzentrationslager. In plaats daarvan werd het gerund door de SS Minsk. De ‘Kl. Trostenets’-inscriptie op het monument verwijst in dit geval niet naar het kamp zelf, maar naar een bord dat tijdens de oorlog bij de ingang van het dorp Maly Trostenets hing en dat de Duitse naam van het dorp droeg: Klein Trostenets.

De uniformen van de mensen die op het monument zijn afgebeeld zijn ook niet geheel waarheidsgetrouw. De gevangenen van Trostenets droegen namelijk niet de gestreepte kleding die de gevangenen van concentratiekampen droegen en die op het monument zijn afgebeeld. Voor een monument dat is opgericht “om de historische waarheid te bewaren”, lijkt het enigszins problematisch dat deze historische elementen niet helemaal authentiek zijn.

Het intrigerende is dat er aan de ene kant geprobeerd wordt om door middel van deze Holocaust-iconografie dichter bij de Europese herinnering aan de Holocaust te komen, terwijl er anderzijds heel terughoudend wordt omgegaan met het expliciet benoemen ervan.

Bij de ingang van het monumentencomplex staat een bord met daarop deze tekst: “Het Trascianec-kamp is een nazistisch centrum voor de uitroeiing van inwoners van Minsk en inwoners van andere Wit-Russische steden en dorpen, leden van de antifascistische ondergrondse strijd, de partizanenbeweging, de krijgsgevangenen van het Rode Leger, burgers die uit Europa zijn gedeporteerd.” Nergens, ook niet in het geval van de West-Europese burgers, wordt het feit genoemd dat een aanzienlijk deel van deze mensen Joods was, terwijl dit wel de enige reden was dat ze vermoord werden.

Bilaterale verhoudingen

Een vergelijkbare omgang met Maly Trostenets is te vinden in het Museum voor de Grote Patriottische Oorlog in Minsk. Het museum, dat in 2014 heropend werd in een nieuw gebouw en met een nieuwe tentoonstelling, wijdt een volledige ruimte aan Maly Trostenets.

Op een bordje valt te lezen wat er gebeurd is: “In drie jaar tijd werden hier meer dan 200.000 burgers uit de Sovjet-Unie en bezette West-Europese landen vermoord.¹ Qua het aantal doden komt het kamp op de vierde plaats na Auschwitz, Majdanek en Treblinka.” Ook hier worden de slachtoffers alleen burgers genoemd, terwijl er tegelijk een verbinding met de Holocaust wordt gelegd door te verwijzen naar kampen die doorgaans direct geassocieerd worden met de Holocaust.

De Europese herinnering aan Maly Trostenets staat momenteel nog in de kinderschoenen. Doordat deze nog jong is, is ze ook behoorlijk aan verandering onderhevig. In de afgelopen vijf jaar zijn er veel spelers bijgekomen die graag een aandeel hebben in de herinnering en hoe deze wordt vormgegeven. In de catalogus van de reizende tentoonstelling over Maly Trostenets spreekt de Duitse ambassadeur in Minsk over de verantwoordelijkheid om gezamenlijk te herdenken.

De Oostenrijkse ambassadeur in Minsk geeft in het boek Das Massiv der Namen toe dat een van de pijlers van de bilaterale verhoudingen tussen Wit-Rusland en Oostenrijk de gezamenlijke herinnering aan Maly Trostenets is. Ondanks de mogelijke achterliggende agenda’s om deze plek te omarmen en samen met de Wit-Russen te herdenken, heeft de aandacht ook invloed op het discours in Wit-Rusland. Het tweede deel van het Trostenets Memorial Park werd in 2018 geopend in het bos van Blagovshina.

Het monument somt op wie er vermoord zijn in het bos: “leden van de antifascistische ondergrondse strijd en de partizanenbeweging, de krijgsgevangenen van het Rode Leger, de gevangenen van het getto van Minsk en de Joodse bevolking gedeporteerd uit Oostenrijk, Duitsland, Tsjechië, Polen en andere Europese landen”. Hoewel de Wit-Russische Joden – hier op omslachtige en dubbelzinnige wijze beschreven als de “gevangenen van het getto van Minsk” – nog niet openlijk erkend en benoemd worden, verschuift de retoriek stukje bij beetje naar een openlijke erkenning van alle Joodse slachtoffers in Maly Trostenets.

Dit artikel bouwt voort op A.C. Bobeldijk, ‘Holocaust symbolism in Belarusian Memory of Maly Trostenets’, ACCESSING CAMPSCAPES no. 4 (2019) 36-45.

Over de auteur

 

Anne-Lise Bobeldijk is promovendus aan het NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust en Genocide Studies en de Universiteit van Amsterdam, waar ze de geschiedenis en de internationale herdenkingscultuur van Maly Trostenets onderzoekt.

---

Noot

1. Direct na de bevrijding van Minsk werd er onderzoek gedaan bij Maly Trostenets door de Buitengewone Staatscommissie voor het vaststellen en onderzoeken van misdaden gepleegd door de Duits-fascistische indringers en hun medeplichtigen. Zij stelden vast dat er 206.500 mensen vermoord werden bij Maly Trostenets. Historici hebben dit later bijgesteld en momenteel wordt er vanuit gegaan dat er 60.000 tot 90.000 mensen zijn vermoord. Van de West-Europese Joden valt er vrijwel exact vast te stellen wie er vermoord zijn omdat de deportatielijsten nog bestaan. Wit-Russische Joden, Sovjet krijgsgevangenen en andere lokale slachtoffers stierven anoniemer omdat hiervan geen lijsten werden gemaakt. In Wit-Rusland wordt nog altijd uitgegaan van de Sovjet-aantallen.

---

Verder lezen

James E. Young, The texture of memory : Holocaust memorials and meaning (New Have: Yale University Press, 1993).

Oren Baruch Stier, Holocaust icons: Symbolizing the Shoah in history and memory (New Brunswick: Rutgers University Press, 2015).

---

Foto bovenaan artikel

Wegwijzer bij het herinneringscomplex Maly Trostenets. Foto: Anne-Lise Bobeldijk, september 2017